(Ирландия ақыны, 1995 жылғы Нобель сыйлығының иегері Ш.Хинимен(1939ж. -2003ж.) сұхбат)  

Ш.Хини Ирландия Ақыны, 1995 жылғы Нобель сыйлығының иегері. «Он бір өлең» (1965ж.), «Натуралист біреудің өлімі» (1966ж.), «Түнекке ашылған есік» (1969ж.), «Қысты сырыт жерде өткізу» (1972ж.) сынды 14 жыр кітабының, «Бар пейілмен: Эсселер 1968 -1980», «Тілдің құдіреті» (1988ж.) қатарлы төрт сын еңбектің авторы.

Онға тарта әдеби сыйлыққа ие болған. Швеция әдебиет акамемиясы ақын турасында:«Оның шығармаларында лирикалық сұлулық этикалық мағынамен шебер қиысып, өмірдің өзінен нәр алып, қанат қағып кеткен» - деп сипаттаған.

1982 жылы Пингун компаниясы құрастырған Батыста айта қалсын ықпалы бар «Осы заманғы Ағылшын поэзиясы» жинағының құрастырушылары Ш.Хини бұгінгі поэзияның бастаушысы ретінде бірінші орынға қойған. Төменде оқырман назарына ақынның сол жылыдары тілшіге берген сұхбатын ұсынып отырмыз.

Тілші:Сіз өлеңді қалай жазасыз: Өлең жазуыңызға қанша уақыт қажет, бірнеше сағат немесе бірнеше күн бе, әлде бірнеше ай керек пе?

Ш.Хини:Ол жағдайға қарай болады. Басында мен қашанда ақырын жазамын, жазуға деген шабытта содан келетіндей. Соңынан тақырыбыңды игере бастайсың, жазған дүниеңді де тәптіштейсің. Айталық, мен «Саздың адамы» деп аталған толондықтар туралы суретті кітап оқыдым, сонда ол туралы өлең жазатынымды білдім. Солайда, бірден бастап кетуден алаңдадым.

Тілші:Сізді жазуға итермелеген кітаптағы мақала ма, әлде суреттер ме?

Ш.Хини:Меніңше, жазуға итермелеген ондағы суреттер... суреттегі сол адамның бейнесі менің ойымнан көпке дейін шықпай жүрді. Ол суреттің бір қасиеті көрген адамды өзіне құмар қылып қоятын. Онда біздің ата-бабаларымыздың бейнесі бар еді. Ол Еуропадағы әрбір отбасының төрінде ілулі тұратын суреттерге ұқсап кететін. Өн бойынан бағы заманның елесі мен мұндалап тұрғанына қарамастан, көрер көзге ерекше үйір. Себебі ол өнер түсін алған адам келбеті еді. Ғажабы сол, ол маған өте таныс бейнедей көріне берді. Мұндай бет-бейнені мен бала кезімде табыт ағаштың қасында, үнсіз тұрып талай көргенмін. Жаназа мен топырақ салу кезіндегі қартаң адамдардың қыбыр етпей тұратын байсалды бейнесі, бойыма таяу келетін биік табыт ағаш маған өте таныс. Мен осыларға қатысты өлең жазатынымды аңғардым. Дегенмен жақсы жаза алмай қаламын ба деп алаңдадым.
Таяуда шыққан жинағымда біраз қысқа өлеңдер бар, қарамаққа ерекше бөгенайы жоқ. Деседе, ол өлеңдердің тууыда да қызықты жәйлар бар. Ымырт кезі болатын, досым Берт Кук екеуміз өзенге балық аулауға бардық. Ауламақ болғанымыз Еуропа алабұғасы еді. Бұл балықта тіс болмайды. Өзі суда көпіршік шығаруға құштар, лайды ұнатады. Оларды тек қас қарайған сәтте ғана аулауға болатын еді. Ол балықтардың денесінде бір түрлі жабысқақ зат бар. Мен ол балықтарды басқалардың “емші балық” деп атайтынында білетінмін. Олай атайтын себебі, осы балықтың денесіндегі әлгі жабысқақ зат өзге балықтардың жарақатын емдейді-мыс. Әсіресе итбалықтар олармен көптеп жанасып жүреді екен. Кейін, мен Монархант маңындағы қонақжайдың бірінде болдым. Тағыда ымырт кезі еді, әлденеден қоңылтақсыдым, былайша айтқанда ақындарша жабықтым. Жұрт жиналып үй алдында би билеп жатқан. Ауылдың балалары эстрадалық музыкаға беріле биге басқан. Мөлшермен түнгі бір жарымның шамасы болар, әлгі балалар машина тоқтататын алаңға жиналып дабырласа бастады. Олардың аузынан шыққан тұнық жерлік мақамдағы ауен менің құлағыма ұрылып тұр. Бейне 50 жылдардың соңындағы өзім өткізген бала кезімдегі өмір сияқты. Дәл осы сәтте, осыннан естіген әлгі жерлік мақам, ауыздан шыққан өзгеше ауен, мен үшін бойымдағы меңдеткен дерттен арылтатын шипалы емдей көрініп кетті.

Тілші:Мұныңыз бір өлеңіңіздегі «Біздің тамағымызға тығылған муза» дегенге жақын келеді, солай ма?

Ш.Хини:Солай, расында мен сол өлеңді жазып болған соң оған «Біздің тамағымызға тығылған муза» деген тақырып қойдым. Жоғарыдағы екі мазмұн менің миымда екі жылға жуық жүрді. Соңынан мен оларға тосын қалам тербедім. Деседе, ойымда ұзақ ұстап қалғанымнан болар деймін, өлеңнің бойында көп нәрсе ашылмай қалды.

Тілші: Барлық өлеңге осындай тосын шабыт, түрткі керек пе?

Ш.Хини:Иә, меніңше солай.

Тілші:Тек көңіл-күйдің ғана болғаны жеткіліксіз дейсіз ғой?

Ш.Хини:Поэзиямен отаспайтын көңіл-күйге жиі ұшыраймыз. Ондайда мен не істерімді білмей дал боламын.

Тілші: Бұл көңіліңнің көгін қашанда ашық ұстай біл дегендік, солай ма?

Ш.Хини:Солай, ақындардың өзге жұмыстан артығырақ шаршап-шалдығуының тиімсіздігі де осында. Артығырақ кеткен зейін-зерде мен сезім сендегі біраз түйсіктің бетін қағады. Меніңше, ақын болғың келген екен, ендеше өзіңді ақынға ұқсата білуің керек. Бұл сөзім жүріс-тұрысың, киген киімің ақын-жазушыға ұқсап тұрсын дегендік емес, қайта рухани дайындық болсын дегендік. Рухани келісім, ішкі бейімділік қашанда қажет. Алдыңда екі түрлі жол тұр. Бірі өзіңді ақынмын деп есепте де, соның дегенін орында. Енді бір жол бар, кез келген жұмыс тап та, поэзиядан ауашалау жүр.

Тілші:Сіздіңше, оқушылар алдында сабақ беру зейін-зердеңізді шашпай ма?

Ш.Хини:Мен өзім жастарға сабақ бергенді ұнатамын. Көзалдағы ұстаздық жұмысым – оның менің жазу-сызуыма азық болатын-болмайтынына келсек, бұл да бір мәселе. Дегенмен бұл жұмыстың маңызды екеніне сенімдімін. 1972 жылы әйел патша атындағы университеттен жұмыстан кеткен соң, төрт жылдай Волкриде болдым. Қайтып оралғанымда көңіл-күйім көтеріңкі еді. Алдыма қойған мақсатым да анық болатын, ақылға да қонымды еді. Мен педегогикалық мектепке сабақ бердім. Ондағы ойым егер қыздарға жылына 12 ден 20 өлең жаттата алсам, алдағы үш жылда олар қиналмай-ақ 40 өлең жаттап алады. Бұл мен үшін айта қалсын табыс болар еді. Мен олардың өлең оқығанына қызығамын, өзімде оларға үнемі өлең оқып беремін. Мұным кей-кейде зорлық сияқты көрінетінін де білем.

Тілші:Волкеридегі кезіңізде орталық Ирландианың романтикасын жазу ойында болыпсыз, ондай жағдайда әр күні тынбай қалам тартуға тура келеді. Сіздің ол арадан кетуіңіздің себебі жетсем деген мақсатқа жете алмағандықтан емес пе?

Ш.Хини:Олай емес, ол жақтан кетуім жетсем деген мақсатқа жетпегенім себеп болған жоқ, ол жақта көңіл-күйім жаман емес еді. Тек тұрмыстық орта аздап бірсыдырғы болды. Әсіресе біз тұрған жер үлкен жолдан ауаша, үйімізде кішілеу болатын, оның үстіне өзіміздікі емес еді. Біз ол жаққа тек бір мезгіл тұруға ғана барғанбыз, соңынан қоныстанып қалуды ойласа бастадық. Дегенмен бізді балалардың оқу мәселесі мазалай бастады. Егер Дублиннен 25 шақырым келетін сол арада тұра берсек балалар бір кездегі өзіміз сияқты қаланы аңсай бастар еді. Содан өзіміздің жалаңдау өткен балалық шағымыз да ойымызға оралды. Біз ол кезде кімде жеңіл машина болады депте қырық пышақ болып жататынбыз. Бұндай кермек сезім менде алғаш рет дәл сол кезде болды. Отбасы жағдайын, балалардың келешегін шындап ойлауға тура келді, содан неде болса Дублинге көшу бекіміне келдік.
Менің университетке барғым жоқ еді. Қызығы, университетте топтың ролын ойнайсың. Ал мен ол кезде оңашалықты қатты аңсайтынмын. Содан педогогикалық мектепті таңдадым. Онда өмір қарапайым, жұрт көзінен де ауаша, тынышсың. Жұмысым да көңліме толатын. Онда өзім білгенді жұртқа айтып беремін және оны қайталаудан әсте жалықпаймын да. Меніңше онда оқып жатқандар–келешектің ұстаздары–маңызды адамдар. Ирландияда қаншама мәселе әлі шешімін таппай жатыр. Мәдениетімізді орнықтырып, оған жаңаша күш-құдірет берудің өзі қаншама көп жұмысты күтіп тұр. Егер мен оқушыларды өздеріне, өздерінің болмысына сенуге үйрете алсам, бостандық пен тәрбиеллік дегенді сіңіре алсам онда көп шаруа бітірген болар едім.

Тілші:Қазір сіз католиктердің сеніміндегі институтта қызымет істейсіз... сеніміңізден алшақтаған кезіңіз болды ма?

Ш.Хини:Мен діндар емеспін. Шоқынуға да аз барамын, діни кітаптарды да аз оқимын. Деседе, діндік наным менің өмірімнің ажырамас бір бөлегі тәрізді. Мен 20 жасыма дейін шоқынуға үзбей барып тұрдым. Қазірде тәүбеге келемін. Құдайдан безіну немесе жат дінге бой ұру дегендей сезімдер менде болып көрген емес. Айта кететін бір жағдай, мына дәүір бізге көп нәрселер сыйлады. Біздерді мифтермен, құдайлар туралы аңыздармен үндесіп тіршілік кешуге итермелейді.

Тілші:Сіз шариғаттың талабы мен өзіңіздің таным-түйсігіңіздің арасында алшақтық барын сезінбейсіз бе?

Ш.Хини:Ол жағына мен көп бас қатырған емеспін.

Тілші:Сіз сонда «назаря менің не теңім», У.Б.Йейтс айтқандай «мен тек рухыма ғана бойсынамын» дейсіз ғой?

Ш.Хини:Бұндай ой менде соңғы кездер пайда бола бастады. Меніңше, саяси ықпал тұрғысынан айтқанда бізде діннің ролы мардымсыз. Алайда, адамдар діннен қол үзе алмайды. Ирландияның орта бұржуазиясында ауызға алуға тұрарлықтай тоқмейілсу бар. Бұны олардың дінге ұстаған позициясынан көруге болады. Бізде дінге сұраныс күшті, дегенмен бұл католик дінімен қатыссыз сияқты. Ирландияның протестант діні католик дініне қарағанда тіпті де арыдағы тарихпен бұтарласып жатыр.

Менің түсінігімде мынәжәт еткендегі қоңыр үн қасиетті Мариям ананың өзін арнаған бейнесінен бастау алатын сияқты. Бірден көз алдыңа сол Ананың тілек тілегендегі сұлбасы келеді. Маған өмірдің өзі дәл осы көріністен тұратындай сезіле береді. Ананың жалынышына, тілегіне толы үн – әсте Поптікі емес–өмірдің үні тәрізді. Бұл сезімді бізге отбасымызда анамыз сіңірді. Бұл өзі төзімділік туралы түсінік сияқты. Шынымды айтар болсам, төзімділіктен артық нәрсе жоқ. Осыдан он жылдың алдында Ирландияның протестанттар шіркеуінде қасиетті ананың атына жексенбілік дұға оқу мұрасымы өтіп тұратын. Сондағы барлық қимыл, оқылар өсиет, айтылар мынажат бәрі де әйел обыразына жинақталған. Адамға беретін әсеріде керемет еді. Меніңше «Марям анаға тілеу тілейік» деген сөз «құдай» деген сөзден әлдеқайда поэзияға жақын. «Құдай» деген сөз тіліңнің ұшында жүреді. Ал «Мариям анаға тілеу тілейік» деген сөз тереңнен келетіндей, онда әлде бір сүйіспеншілік жатқандай сезіле береді.

Тілші: Ана образының мұндай кереметі сірә неде деп ойлайсыз?

Ш.Хини:Мына дүниеден тыс қалуға тиісті бір үн бар. Ашып айтпай-ақ қояйын. Себебі онда титтейде «әйел затына тән мінез» жоқ. Дүниенің толыққанды, мазмұның, кемелді болғаны жақсы. Солай болуға тиіс деп те ойлаймын. Менің көкірегімдегі сенімділікте содан келеді. Әйел затына тән, көз алдағы дүниеден әлде қайда кең мағанадағы Ана туралы ұғымға құрылған дін әке немесе ер адамдардан бастау алатын діннен әлде қайда баурағыш. Менің – табиғатым мен мінезімнен болар – құрмет тұту мен мойын ұсынуға қашанда бүйрегім бұрылып тұрады, содан да мен «мен» дегеннен гөрі «біз» дегенді ұнатамын. Өзімшілдікті, білермендікті, әспенсушілдікті жек көремін. Мұны мен Ана табиғатынан алған көзғарасым тұрғысынан айтып отырмын. Менің дұспаным алкеуделік.

Тілші:Сіздің өзіңізді өнеге тұтуға дәріптемейтініңіз басым көп шығармаларыңызда тосын оқиға мен отбасы, қоғамдық мәселелерге онша бой ұра бермейтініңізден көрініс табатындай?

Ш.Хини:Сен айтқан дүниелер маған онша маңызды еместей тұрады, одан қалса бұл тақырыптарды өзге тақырыптарға қарағанда онша тұшымды жаза алмаймын деп ойлайтындығым да себеп болар, содан да оларға көп бара бермеймін. Менің қызығып жазатын дүниелерім әлдебір әсер немесе қиялға ерік беретін дүниелер. Біз поэзиядан өз дәстүріміздің тұрмыс әдетін табуға тиіспіз бе, мүмкін Жосвтың жырларынан сондай бірдеме табуға болар, бірақ ол кездейсоқтыққа ғана жатады. Мен өзімнің бұл тақырыптардан неге бұлтара беретінімді білмеймін... мен өлеңіме ешқашан туған баламды кіргізген емеспін.

Тілші:Көптеген ақындар белгілі бір отбасылық тұрмысты жырлайды немесе сондай сезімнен бір ортақтық тапқысы келеді?

Ш.Хини:Шеберлік тұрғысынан немесе өнер тұрғысынан айтқанда бұны орындап шығу оңай шаруа емес. Менің айтайын дегенім мұндай өлеңді отыра қалып-ақ жазып тастауға болады. Бұл сонда поэзия ма? Балаларым анасының құрсағындағы кезінде мені қатты әсерлендіретін. «Түнекке ашылған есік» жинағында көзге онша түсе бермейтін бір өлең бар, тақырыбы «Ана», өлең аяғы ауыр әйелдің монологынан тұрады. «Солтүстік» кітабында «Отбасы» деген өлең бар, онда да жүкті әйел жазылған. Есімде қалуынша менің отбасы тақырыбында жазған өлеңдерім міне осылар ғана. Ол өлеңдерде айтпағым әке болу салауатымен әйелге (Анаға) жапа шектіріп қойдым деген өкінішім болатын.

Тілші:Сіздің өлеңдеріңіздің көбі ұрпақтар сабақтастығы, түп-төркіні, тек дегенге соғады. Бұл жағынан сіз Американ ақыны Девит Лортьке жақын сияқтысыз. Оның да «Ұлынан айрылу» деген өлеңі бар.

Ш.Хини:Оқығам.

Тілші:Сізге ол өлең ұнай ма?

Ш.Хини:Өте ұнайды.

Тілші:Бірақта, Девит Лорттьң өлеңдері К.Г.Юнгның «қайта оралу» туралы байымдауын түсіндірудің жарқын үлгісі сияқтанады. Ақын сонысымен өзінің жан дүниесін ақтара отырып, тасадағы өзін тапқысы келетіндей. Содан да біреулер Девит Лорть «есеюмен келісе алмай жүрген жан» деп қарайды. Сізді бұлай атау сәл оғаштау сияқты?

Ш.Хини:Бұған мен не деймін, меніңше ақын ретінде Девит Лорть сол өлеңінің ортаңғы бөлімінде өзінің жан дүниесіне терең үңілетін жолдың кілтін тапқан сияқтанады. Мен бір мақаламда «Баласынан айрылу» өлеңінде ақын айтып жеткізуге болмайтын дүниені қазып алған дегеннен гөрі, сол дүниелерге кереметтей тіл бітірген деу дұрыс» деп жазғанмын. Менің онда айтпағым, біздің бұл кәсіпте ақынның аңдаусыз санасына тән өзіндік елтаңба деген болады. Ал «Ағаш отау», «Есею» сияқты өлеңдер өзіне тиісті дүниелердің бәрін толық қамтыған. Кейінгі «Алыстағы отарда» да солай. Бұларды менің жеке көзғарасым деп қабылдауыңа болады. Меніңше, Девит Лорть–Б. Кауананың сөзімен айтқанда–әлгі өлеңдерде сыртта тұрып өзінің шыңырауда шырылдаған жан дүниесін қазбалаған. Оқырман үшін мүмкін ол З.Фрейдтің рухани анализ ілімінің бір түріне ұқсар, деседе ол назаря емес, қайта ақын сезіміне малтыққан лирика.

Менің түсінгімде, ақындар үшін бәрінен маңыздысы қиялдаған қиялынан өзіне лайықты орын таба алуы. Өз көкірегіңдегі жарық пен қараңғының салмағын сараласа, өзіне үңілсе, сараптау жасаса және сол тығырықтан лайықты жол тауып кетсе болғаны. Ал мынадай сұхбат кезіне ондай тереңге тарта бермейсің ғой. Мұндайда айтам дегеніңді ғана айтасың, айтпағаның өзіңде қала береді.

Тілші:Тағыда Девит Лортты мысалға алсақ, оның өлеңдерінде өзін боршалауға деген кереметтей бір құштарлық бар, ол сонымен өзін қайта танығысы келетіндей?

Ш.Хини:Менің түсінігімде Театр өнеріндегідей, адамның өзіне деген қызғушылығы ең көкейтесті тақырыптарға жатады. Алайда, біздің елде сені қалыптастырған орта бәрін белгілейді, жеке басыңның одан орағытып өтуіне жол жоқ. Сен айнала қоршаған ортаның бір бөлшегісің. Оған жауап қайтарасың. Онсыз болмыс жоқ. Деседе мен бұл туралы көп ойланып кетпеймін. Өзің туралы жаза беру қашанда мылжыңдыққа апарып соғады. Ұлы ақындардың өзі туралы жазғандарын оқышы, сонда түсінесің. Сен өлең жазасың, оларды топтап кітап етіп шығарасың, олардың бәрі саған қуаныш сыйлайды. Өмірдің өзі де осылардан тұрады ғой. Ол саған жігер, қайрат сыйлайды, өзің де толысқандай сезінесің. Бар болған-біткені осы.

Тілші:Көптеген өлеңдеріңізде өткенге ораласыз, көкейкесті дүниелерге ден қою маңызды орын ұстаған. Көкіректің түбінде сақтаған мұндай қойманы қайта қопару нені меңзейді. Әлде бұл сіздегі жан сағыныш па? «Жаңбырдың тартуы» деген өлеңіңізде «балалар үшін» деген жолдар кездеседі, сіздіңше шығармаларыңыздың –Эзра Паундтың сөзімен айтқанда – қандай ролы бар?

Ш.Хини:Оның қажеті бар, егер қажеті жоқ болса жазылмаста еді ғой. Оның бірінші ролы, саған қуаныш сезімін сыйлайды. Өйткені оны сен жаздың. Бұндай қуаныш сезімі ең бір күйреуік ақындардан тартып Велерман, Т.С.Элиот сынды ұлкен қаламгерлерге дейін ортақ болады. Олардың бәрі жұмыс үстелінен көңілі толған, тояттаған сезімнің құшағында тұруды ұнатады. Енді бір кезеңде меніңше бұл қаламгердің толыса түскен кезімен тұспа-тұс келеді–шығарманы жазып тастап тояттағанан кейін, заңды түрде оған күманмен қарайтын сезім туады. Бұл өзіңді-өзің азаптай бастайтын кез. Өйткені, жазумен жалғасты шұғылдану үшін сенде өзіңе деген сенім мен риясыз сезім болуы керек. Сонда ғана жалғап жазуға күш құдіретің болады. Деседе, сен өзіңе бірте-бірте «поэзия деген не?» деген сұрақты қоюға үйренуің керек. Екі түрлі талғам бар, бірі жалпы хат танитын сондай-ақ көркемөнерге деген айнымас қызғушылығы бар оқырмандармен тіл табыса тілдесу. Мұндай тілдесу қарапайым болғанына қарамастан биік жетістікке жетуді мақсат тұтады. Егерде бұл жолмен жетістікке жетіп жатсаң, әлгі оқырман мен араңда «балық пен судай» қатынас орнайды. Мұмкін бұл да бір талғам шығар. Деседе, бұдан басқада жолдар бар. Ең әуелі жазу барысында ойланасың, соңынан «Бұл өнер ме, әлде тұрмыс па?» дегенге барып тірелесің. Бірде Д.Жакбортоның маған «сенің жазудың машахаты турасындағы түйсігің ауырлап кеткен сияқты» - дегені бар. Сол айтқандай, расында менің ой-санамды жоғарыдағыдай түйсінулер жиі мазалайды. Бұл жазудан мезі болғандығым емес, қайта талғамы төмен адамдарға ертек жазғандай болмайын деген түйсктен туса керек.

Тілші:Ендеше, сіз өлең жазып отырғанда әлгі айтқан кедергілерге ұшырайтын кезіңіз бола ма?

Ш.Хини:Ондай кез болмайды, мен жазатын кезім келгенде барып жазамын. Айта берсек, мұның өзі сырғадай сырлы дүние. Әуелі тақырып мазалай бастайды... әлде не түртпектейді, сосын жазуды бастайсың.

Тілші:Сіз өлең жазып болған соң, оны басқалардың оқуына ұсындық дейік, сондай сәтте сізде алаңдаушылық бола ма? Сыншылардың дұрыс қабылдамауынан алаңдайсыз ба?

Ш.Хини:Жоқ, одан алаңдамаймын. Айталық редактордың қолымен жинағым шыққалы жатыр делік, егер олардың таңдап алғаны менің ең жақсы деген өлеңдерім емес екенін білгенімде де, мен бұл жұмыста олардың талғамына бойсынамын. Мен поэзия өз жолын өзі тапсын, сапары болса өзі жалғасын, жағаға да өз күшімен шықсын деп қараймын.

Тілші:Жарияланып кеткен өлеңдеріңізге өкінген кездеріңіз болды ма?

Ш.Хини:Егер жыр жинағын шығармақшы болсам–мен толық жинақтан гөрі таңдамалы жинақ шығаруды ұнатамын–ондағы кейбір өлеңдердің жаряланған кездегідей керемет емес екенін білсем, ондайда ол өлеңдердің көзін құртқым келеді. Былтыр мен таңдамалы жинақ шығарсам ба деп бір оқталдым, содан әрі-сәрі болып біраз уақыт жүрдім. Соңынан бұл жұмысты сол күйде доғардым. Оған екі түрлі себеп әсер етті: ең ауелі, менің қарасымша жинақтың шығуы кітап шығаруға оңтайлы сәттің келгеніне орай шығара салған кітап болмауы керек. Қайта, өнер бәйгесінде кезеңдік бір жетістіктің нәтижесіндей болуы тиіс. Енді бір сөзбен айтқанда сен өзіңе өзің есеп беруің шарт. Ал қазір мен мұндай есеп беруге әлі дайын емеспін. Екіншіден, мен алдыңғы 4 кітабімді жаңа жинаққа қалай сіңіріп жіберуді біле алмадым. Мен бұрын шыққан кітаптарымның ішінде тек «Солтүстік» жинағын ғана толыққанды жинақ деп есептеймін. Өйткені ол белгілі мағанадан алғанда өзінен бұрынғы жырларды еркін қортқан жинақ. Ондағы өткенді қазбалау мен қайтып оралуды тақырып еткен теңеулер турасында кезінде көптеген тамаша сындар жазылды. Бақытыма жарай деуіме болады, ондағы өлеңдердің бәрі дерлік маржандай мөлдіреп тұр, кемтар қалған бірде-бірі жоқ. Қырыққа келген ақын үшін енді ондай сәттілік бола бермес деп ойлаймын.

Тілші:Жинақ шығаруда қандай өлшемдерді көзге ұстайсыз? Әлде өлеңнің саны толса болды, шығарасыз ба?

Ш.Хини:Ту бастағы екі жинағымда өлеңнің санына назар аудардым деуіме болады. Жазылып болған өлеңдердің жұрт ортасындағы аңысын білуге асықтым-ау деймін. Тездетіп кітап етіп шығардым.

Тілші:Сонда да ол өлеңдер көптеген өлеңдердің ішінен сұрыпталып алынған шығар?

Ш.Хини:Қалай дегенмен де кітап болып шығатын өлеңдер міндетті түрде сұрыпталуы керек. «Қысты басқа жерде өткізуді» жазған кезімде жинақтың тақырыбы, тілі туралы менде күңгіріт қане түсінік болды. «Солтүстікке» келгенде менде өзіндік ой қалыптасты. Жинақтың басында кездесетін өлеңдерді үздік-создық жаздым. Соңынан олардың жинала келіп бір тақырыпқа ойысқанын аңғардым. Өлеңдердің біразы тақырыпты қайталады. Менің жазу стилім де өзгере бастады. Оған себеп, уақыттың кеңдігі болды. Одан қалса өзімді еркіндіктегі қаламгер санадым. Жазушылықты бұрынғыдай сабағынан түскен мұғалымның кәсіптен сыртқы жұмысы емес, күнделікті өмірдің өзекті шаруасына айналдырып жібердім. Мұным жазуыма әжептәуір күш-құдірет сыйлады. Әлдебір берген бодаулардан, әлдебір жайлар болып жатқандай, өзім соның бел ортасында жүргендей сезіндім. Тұңғыш рет өзіме деген сенім мен жауапкершілікті анық аңғардым. Өлең жазамын, енді оны маңызды жұмыс ретінде қарауға үйренуім керек деп шештім.

Тілші:Сіздің одан бұрын жазған өлеңдеріңіз тосыннан туған болды ғой?

Ш.Хини:Менің айтайын дегенім... «Қысты сырт жерде өткізуден» кейін мен өз ісімнен шашау шығармауды үйрендім. Дегенмен, өлеңге екі нәрсе қажет сияқты, екеуінің бірі болмаса болмайды: Біріншісі жылдамдық. Әлдебір алабұртқан, тасыған сезімнің өрекпуі қажет. Кейбір өлеңдерді соның құдіретімен жазып тастайсың. «Қысты сырт жерде өткізуде» біраз өлеңдер сондай көңіл-күйде жазылған. Онда басқада қысқа өлеңдер бар. Айталық «Шәкірт», «Мал азығы» секілді өлеңдер. Мен ғана емес, басқалар жөнінен алғанда да поэзияның қасиеті тілдің рухын таба алуда. Тілдің бейнелеуі мен өзін аңғартуының сырын игеруі керек. Бұл өзі өлең жазған нақты барысқа байланған күй. Тағы бір айта кетерлік жай, сен егер тұрақты ұйқасы бар өлең жазсаң, ондайда тілді басқаша қолдана бастайсың. Егер қоғамды түйреп, айғайлаған ақиқат айтпақшы болсаң, поэзияның табиғатындағы қиал мен өзіне тән ерекшелік ескеріліп жатпайды. Онда өлең туралы мәселе де басқаша қойылады. Дегенмен шынымды айтайын, поэзия деген бір әсерді екінші бір әсерге қиыннан қиыстырып, аунатып алу демесем, поэзияға айтар басқаша төрелгім жоқ. Солайда олардың сол сәтте қалай қиысатынын да, ақырының немен тынарын да білмеймін.

Тілші:Өзіңізше нашар жазылды деген өлеңдеріңізді У.Х. Оденша қайта жазғыңыз келе ме, әлде жыртып тастауға барсыз ба?

Ш.Хини:Ондай өлеңдер болғанда, жинақтан сыпырып тастауыма болады, бірақ қайта жазбаймын. «Натуралист біреудің өлімі» жинағында мұғалімдер ауыздарынан тастамайтын бір өлең бар. Екі жылдың алдында ол біраз елді шулатты (емтихан қағазына кіріп кеткені үшін Англия парламенті оған қатысты мәселе көтерді.) Өлеңнің тақырыбы «Таң сәріде жуыну», онда суға тұншығып өлген марғау туралы жазылады, меніңше бұл өлеңнен қандай бір қортынды шығарудың қажеті жоқ, сонысымен ол мұғалімдерге ұнаған. Кейде өлеңнің өзіне емес, одан туындаған мөралдық мәселелерге жауап беруіңе тура келеді. Егер мен жаңа жинақ құрастырар борлсам, осы өлеңнің алдыңғы үш-төрт шумағын қалтырып, қалған шумақтарын тастар едім. Себебі ол шумақтар аздап жөн айтуға айланып кеткендей тұрады. Дегенмен, мұндай жағдай менде аз кездеседі, көбінде өлең кітапқа кірген соң, менің онымен қайтып шаруам болмайды.

Тілші:Сіз өлеңдеріңізде көбінде адамзаттың түп-түқиянын, әлдебір өткен істерді ауызға аласыз, өлеңдеріңізде көр, мәйт дегендей дүниелер кездеседі, бұларға сонша неге үйірсіз?

Ш.Хини:Меніңше, табиғаттан тысқары бір құдірет өзіне мекен тілеп тұр, сен өзіңде бар мүмкіндіктермен, поэзияның мүмкіндгімен оған сарай соғып беруге тиіссің. Мен жоғарыда өзің ауызға алған тақырыптарға соққанда әлгі сарайды қалап жатқандай боламын, тұла бойымды күш-құдірет кернейді, әлденемен құшақ айқастырып қауышып кеткендей боламын. Кейбір шолақ ойлайтын жандар бар, ауыл мен арғы заман туралы жазылған дүние көрсе, бұл бүгінгі күнге лайық емес деп жатады. Мұның бәрі қатып-семген кітаппаздықтан шыққан сөз. Бүгінгі өмірді жазу керек, деседе оны қалай жазуды да ойлаған жөн. Осызаман тақырыбы деген дәл осыдан өрбиді.

Тілші:Поэзияның бойындағы қасиет өзін-өзі жарыққа алып шыға ала ма?
С.Хейни: Мен өлең өзіне-өзі өмір сыйлайды деп ойлаймын. Суретті мысалға алайықшы, суретші кез-келген дүниені материал етіп сурет салуына болады. Осы заман суретшілері үшін қамыс та, алюмин парақшасы да бәрібір. Тек тақырыпқа үйлессе болды, оларды үндестіріп сыза алады.

Тілші:Сіздің өлеңдеріңіз көбінеки өмірдің қастерлі, қасиетті жағының есігін ашады десек, осымыз дұрыс бола ма?

Ш.Хини:Солай деп қарауға да болар. Дейви Жонның «Таңба» турасындағы түсініктемесі керемет, өнер адамы әне сол таңбаларды оюшы... Мен бұдан ары не деймін, сенің сөзіңнің жаны бар.

Тілші:Сіз сынға, өзіңіз туралы жазылған еңбектерге қалай қарайсыз?

Ш.Хини:Мен туралы көптеген алқау сөздер айтылды, солайда кереметпін деп айта алмаймын, өйткені әлгі сөздерге сеніп те кетпеймін. Менің қатарымдағы көптеген адамдар өз бағасын ала алған жоқ, ал мен «Патшаның күймесімен» кетіп бара жатқан сияқтанам. Жол бойында тұрған әлдебіреудің «сенде адамсың! Періште емес пендесің!» - деп қалғанын естігендеймін. Содан да қашанда жан-жағыма салқын қандылықпен қарауға тырысамын.