(Қазақстанның халық артисі, профессор Есмұхан Обаевпен сұхбат)

• Есмұхан Несіпбайұлы, бүгінгі сөз сізсахналаған «Жаужүрек» спектакль туралы. Айтыңызшы, осы қойылымның пьесасын қолыңызға алғаш алғанда сіздің ой әлеміңізде қандай көрініс тұрды?

- Менің көз алдыма тұтас XIX ғасырдың картинасы келді. XIX ғасыр қазақ үшін күрделі,күреске толы кезең. Патшалық Ресейдің отарлау саясаты себебінен біз мемлекеттік жүйемізден айрылдық, бірақ, ұлт ретіндекемелдендік. Абай қазақтың ұлттық дүниетанымын қазіргі заманғы философиялық деңгейге көтерді, Құрманғазы, Тәттімбет, т.б. қазаққа ғана тәнкүй мәдениетін әкелді. Біржан сал, Ақансері, Балуан шолақ, т.б. басаған өнер иелерінің арқасында қазақтың сал-серілік мәдениетікөрініс тапты. Шоқан Уәлихановтан басталып кейінгі Алаш зиалыларына дейінгі жаңа буын да осы тұста қалыптасты. XX ғасырда М.Әуезов Абайды тақырып етіп «Абай жолы» эпопиясын жазды. Бұл қазақтың қазіргі заман әдебиетін әлемдік деңгейге көтерді. А.Жұбанов  жоғарыдағы музыка мәдениеті негізіндехалық күйлерін оркестрге лайықтап, нотаға түсірді және қазақ музыкасын күрделі аспаптық симфониялық шығармалармен байытты.Байқайсың ба, XIX ғасырдағы ұлттық болмысымыз болмаса, біз бүгінге дәл бүгінгі өремізбен жетпес едік. Ал Балуан шолақ сол дәуірдің басты өкілдерінің бірі. Оның артында тұтас бір шоғыр тұр.Әлбатта ойланбай тұра алмайсың. Соны сахнада көрсету керек болды.

- Белгілі жазушы, драматург, мемлекеттік сыйлықтың иегері  Д.Исабековтың отызға тарта сахналық шығарманың авторы екені белгілі. Сіз ол кісінің бірқатар шығармасын сахналаған режиссерсіз. Лондонда өткен қаламгердің атындағы фестибальғанеге басқа шығармасы емес, дәл осы «Жаужүрек» драмасы таңдалды?

-Режиссер пьесаны қолға алғанда  өзінің айтайын деген ойын, көкейінде жүргенсұрақтарына жауап іздейді, бүгінгі күнгеосы кереп пе, жоқ, деп ойланасың.  Негізі өмір бақи мәні, маңызы өзгермейтін шығармалар болады. Жазылған қалпында жүз жылдан кейін оқысаңыз да дәл сол күнге, сол күні болып жатқан оқиғаларға, болып жатқан әттеген-айларға, өкініштерге, тіпті болашақтағы үміттерге жауап береді.Есіңізде болса бірнеше жылдың алдында жер мәселесі халқаралық деңгейде де, ел ішінде де қатты көтеріліп жатты. Украйнада, Қырымда жерге байланысты соғыс өрті тұтанды. Бізде де түрлі ойлар айтылды, ұсыныстар қойылды, қоғам жер мәселесінде толқып тұрды. Жер әр уақытта адамның Отаны, болмысы, мекені, адамның жандүниесінің бір бұрышы сияқты қасиетті, ұмтылмайтын, ұмытпайтын дүние. Жер сенің жалпы табан тірер тиянағың. Жер – Ана деп тегін айтпаймыз. Жер халықты бағушы, асыраушы. Жер халықтың мәңгілік байлығы, қуанышы, үміті. Онсыз болашағың жоқ. Ол туралы ойланбай, толғанбай тұра алмайсың. Осы тұрғыдан келгенде «Жаужүрек» спектакльның айтары көп. Балуан шолақ аталып кеткенНұрмағанбетжер үшін он рет түрмеге түскен тарихи тұлға.Ол өзінің туған жерін, елін қорғаймын деп отаршылармен бел шешпей айқасты, соның жолында бала-шағасымен бірге түрмеге түсті, қудаланды, бас бостандығынан, еркінен айрылды.Олкомпозитор,ақын, сері, күрескер болды.Жалпы біздің өткен тарихымызды, мәдениетімізді, өнеріміздіайнытпай жеткізе алатын бірегей тұлға деуге болады. Мұдан артық қандай тақырып керек?!Және бұл шығармада тақырып жәй емес, астарлы, философиялық деңгейде игерілген. Балуан шолақ мұнда ауыл үйдің арасындағы дау-дамайда жүрген біреу емес, патшалық Ресей империясының отарлау саясатына қарсы қазақ жерін қорғау үшін күреседі, ақыл-парасатын, адамгершілік болмысын танытады, басын бәйгеге тігеді. Біз өткен тарих арқылы бүгінге де жауап бере аламыз. Міне, осындай өзекті тақырыпты көтеріп тұрғандықтан «Жаужүрек» спектакль Лондонда қойылды. Ол жақтағы көзқарақты жұрытта тарихи сәтте спектакльдың нені меңзеп, не айтқысы келгенін түсінді деп ойлаймын. Өйткені, шығарма уақыттың қоңырауын соғып тұр ғой. 

• Балуан Шолақ қазақ тарихындағы аты аңызға айналған тұлғалрдың бірі. Драматургтың да өз Балуан Шолағы бары анық. Режиссер ретінде сіз кейіпкеріңізді қандай қасиетін бағалар едіңіз? Сахнада өз ойыңызды жүзеге асыра алдыңыз ба?

-Әрбір режиссер сахнада шығарма қойған сайын ойымды ісжүзіне асырдым-ау деген мақсатпен қояды, ал енді оның қаншасы жүзеге асты деген мәселеге келсек, ол жалғыз режиссерге ғана байланыстыемес. Сахнаның ұршықтай үйіріліп бір тұлғаға, жақсы бір шығармаға айналуы әртиске байланысты. Сахнада шығармаға жан беретін, өң-түс сыйлайтын, идеясын айтатын, жеткізетін ол артис. Егер, ол жақсы артис болса, ол жеткізеді. Айтқаныңды да, айтқың келгенді де актерлік болмысына сіңіріп, жандандырып, жалындатып, жарқыратып жібереді. Лондонда өткен қойылымда біздің актерлер сол деңгейде жұмыс істеді деп ойлаймын. Әрине, бұның бәрі режиссердің тікелей шешімімен жүзеге асты. Мен мұндай қойылымды бірінші рет сахналап отырған адам емеспін. «Абай» спектакльнен бастап бастап екі жүз спектакль қойған режиссермін.«Жаужүрек» қойылымы осы режиссерлік ізденістің кезекті бір шоқтықты биігі болды деп айта аламын. Бұл жерде, сахнада  даламыздай кеңдік бар, қазақтың ән мен жыры, дала мәдениеті, асқақ болмысы, тіршілігі, тарихи кезеңдегі рухани бейнесі бар. Біз қайбіреулер айтатындай жабайы тобыр емеспіз. Біз өзіне тән рухани болмыс-бітімімен өркениеттің көшіне жүк салған, мәдениет жаратқан халықпыз. Міне, қойылым көрерменге осыны жеткізеді. 

Балуан шолақтың мұңы да, зары да, мақсат-мүддесі де, еткен еңбегі де ел шаруасы, ал режиссер өмір бақи ел шаруасына қызмет етеді. Менсол талаптан шыққым келді, әрі шықтым депойлаймын. 

• «Жаужүрек» тарихи тақырыптағы шығарма. Сонау Шекспир заманынан тартып тарихи шығармадан тарихтан да өзге дүниелерді өрбіту театр өнеріндегіжалпы үлкен мақсат. Бұл шығарма көрерменге тарихтан өзге не сыйлайды деп ойлайсыз?  

-Бұл қойылым творчество адамының тағдырын көрсетеді. Балуан шолақ Біржан сал, Ақан серіден жалғасқанақын, әнші, сал-серілік мәдениетті ары жалғастырушы, дала творчествосының мұрагері әрі дамтушысы. Оның «Ғалиясының» өзі-ақ бір елге гимн, махаббаттың гимні болып кетпеді ме?! Махаббат, адам жанын қастерлей білу, адамды сүю, бағалай білу, адамның ақыл-парасатына мүмкіндік беру, адамды елінен-жерінен айырмау, адамның құқығын аяққа таптамау қойылымның өзегі. Өнер иесінің өмірінен қазақтың тағдырын көресіз. Сонымен бірге Балуан шолақ қарадүрсін қарсы тұрушы емес, үлкен ақылдың, парасаттың иесі. Ол отарлаушы Ресей империясының қазақ даласына келген шенеуниктерімен күресуде өзін батыл да айлакер, болашақты болжайтын көреген ретінде көрсетеді.Орыс халқы мен қазақ халқының достығында үлкен болашақ жатқанын аңғарады. Спектакльде оның өзіне ерген орыс генералының қызына айтатын сөзі бар: бізде Шоқан Уәлиханов деген кісі болған, сіз соны біліңіз, ол Ф.Достоевскиймен дос болған, мен сол екеуінің достығын халқыма үлгі деп санаймын,- дейді. Көрдіңіз бе? Бұл спектакль драматургтың шың басындағы шындығынан, үміт пен күдігінен хабардар ететін, ешкімді бейжай қалдырмайтын, рухани берері бар қойылым.

• Лондонда өткен қойылым қазақ театр өнерінің тарихында жаңа бет ашты. Қазақтың касби тетары үшін бұл қадамның маңызы өлшеусіз. Осы шараның басы-қасында жүрдіңіз, Лондонда өткен қойылым сіз қалай қабылдадыңыз?

-Әрине, бұл арада қазақ театр өнері үшін үлкен мақтаныш екенін айтуымыз керек. Екінің бірі Лондонда спектакль қойып, қазақ драматургындай фестиваль өткізіп жатқан жоқ қой. Бұл біздің драматургиямыздың, театр өнеріміздің жеткен жетістігі, мақтанатын тұсымыз осы болуы керек деп ойлаймын.«Жаужүректың» авторы Д.Исабеков қазіргі қазақ дрматургиясындағы шоқтығы биік,заңғар тұлға. Қашанда тынбай әр тақырыпқа ізденіс жасап, адам мәселелерін тереңнен қаузап жүретін драматург, айталық,«Әпке» пьесасындаол жетімдер тақырыбын, «Актрисада»творчество адамының тағдырын, «Жаужүректе» ел тағдыры, жер тағдырын көтереді.Өзіне тән жазу мәнері бар, шығармаларын ойға құратын, астарлы, айтқанынан айтпағы мол қаламгер. Д.Исабековтың тағы бір қасиеті артистік өмірді, театрдың лабараториясын жақсы біледі, театрдың шығармашылық қауымымен қоян-қолтық жұмыс істеген адам. Тамаша пьесаның, қойылымның өзі кейде драматург, артис пен режиссердің ынтымағынан, үндестігінен, бірлесе жұмыс істеуінен туатыны бар. «Жаужүректе» драматургсол бағытта іс атқарды. Содан да әлеуметтік, ұлттық, тіпті жаһандық деңгейдегі мәселені қозғаған шығарма дүниеге келді. Бұл спектакльды қазақ драматургиясындағы, театр өнеріндегі бірегей туынды деп қабылдауға болады. Бастысы спектакль халыққа, халықтың жүрегіне жетті. 

Бір айта кетерлік жағдай «Жаужүректе» бас рольды ойнаған үш актер де – Ерлан Былал, Еркебұлан Дайров, Берік Айтжанов, меніңшекомпозитор,ақын, сері, күрескер Балуан шолақтытолыққанды, халықтыңмақтанышы деңгейінде, ұлтжанды, ойлы, салмақты, образды етіп ойнап шықты.Бұл қойылым үшін маңызды роль атқарды деп ойлаймын.

• Сізге қазақ театрларыныңкешесі мен бүгіні, шыққан биігі мен жетістігі, жалпы өнердегі деңгейі белгілі. Оның ішіндеМ.Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театры да бар.Алда қазақ театрының дамуы үшін сіз не маңызды, неге мән берілу керек деп ойлайсыз?

-М.Әуезов атындағы Қазақ Мемлекеттік академиялық драма театры, бұл енді қазақ драматургиясының, қазақ театр режистуасының, қазақ актерлік мектебінің биік шыңы осы театрдан басталады.Бұл сәлиқалы тарихы бар актерлік театр. Сонау Серағаңдардан(С.Қожамқұлов, Қ.Қуанышбаев, Е.Өмірзақов,  Қ.Бадыров,  Қ.Жандарбеков) бастап, кеше ғана есік ашқан жас актерлерге дейін бұл театр шыңдалатын, түлеп ұшатын үлкен мектеп. Ізденісі, болмысы, шығар биігі ешкімге ұқсамайтын өнер ордасы. Біз шығармашылықта бастан ақыр реалистік, ұлттық бағыттан таймаған, актерлік жүлге қалыптастырған шаңырақпыз.Осы өнер ордасынан ұлтқа, халыққа қызмет ететін, рухын байытып, еңсесін көтеретін, мәдениетін, тарихын, болмысын көресететін қаншамақойылымдар қойылды. Бұлбайсалды тетар, ұсақ-түйектен гөрі үлкен тақырыптарға, ойлы, терең, аңғарлы дүниелерге баратын, адамды, ұлтты, қоғамды оятатын, тәрбиелейтін тынысы кең ізденістің театры. М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Б.Майлин, т.б. қазақ дрматургтарының шығармаларын қою арқылы ұлттық тақырыптарды терең зерттеген және содан үлкен тәжирибе, қор жинақтаған театр.Біз осы дәстүрімізден ауытқымауымыз, кішіреймеуіміз тиіс. Есесіне осы бағытты заманға, талғамға, талапқа сай өркендетіп, өсіріп, биіктетіп отырумызкерек. Ұстанымымыз ұлтқа, халыққа қызмет ету болуы тиіс. Содан айнымаумыз керек. Қазақ театр өнерін жан-жақтылы өрге сүйреуге қымез ететін өнер ұжымбола білуіміз тиіс деп ойлаймын. 

Сұхбаттасқан – А.НҰРҒАЗЫ