(Vlll-IXee.)

Білге Қорқыт – түркі тілдес халықтарға ортақ тұлға. Тіл - ортақтығы - мәдени-тарихи субстанция. Тіде әр халықтың тарихы, басынан кешкен тағдыры лексикаға түciп, жүйеленген. Сондықтан тіл ортақтығы деген - ортақ тарих, ортақ тағдыр. Қaзipгi түркітілдес халықтардың тарихы әрқилы болғанымен, олардың түп нeгiзi бip. Осы түп негіздің алтын қазығы - Білге Қорқыт. Ол түркі халықтарының жадынан ешқашан шықпаған, ұмыт болмаған. Бұл керемет жағдай. «Білге Қорқыт неге ұмытылмаған, оның ceбeбi неде?» деген сауалға келсек, айтарым, Ол замандарда азып-тозбайтын идея ұсынған. Ол - ел аузында сақталған «Қайда барсаң - Қорқыттың көpi» деген афоризм. Бұл афоризмнің мағынасы неде? Қара жердің бетінде, адамзат ғұмырында шамасыз, шексіз еш нәрсенің жоқтығын баяндау. Бар нәрсенің бәрінің өлшемі бар, шамасы, шегі бар. Дүние тынымсыз өзгерісте, демек, бар нәрсенің, бар болуының шeгі бар. Шамаңнан асып ешқайда бара алмақ емессің. Адамның да шамасы бар, ол таусылғанда тағдырға мойынсынасың, Білге Қорқыттың айтқанына шарасыздықтан көнесің, «Қайда барсаң - Қорқыттың көpi». Өлімнен қашып құтылу жоқ, өлім - тағдыр. Ал тағдырды кім жеңген? Ондай жан бар ма? Әрине, жоқ. Білге Қорқыт оны жақсы біледі, бірақ, дәнішпан «Әлем неге осылай жаратылған, оның құпиясы неде?» деген жауап іздеген және оны таппаған. Егер өз сауалына Бізге Қорқыт жауап тапқанда, ол адамзат тарихында қалмас еді, ұмытылар еді. Тарихта сауалға жауап тапқандар емес, жауапсыз сауал тапқандар қалады. Білге Қорқыт сауалына жауап жоқ, сонысымен мәңгіліке eciмi қалған.

Қорқыт дүниетанымы туралы дегенде, сөз оның өз шығармалары төңірегіде болуы керек. Қорқыттың төл шығармалары дегенде біздің айтып жүргеніміз - «Қорқыт ата кітабы» (Книга моего деда Коркута. Огузский героический эпос. - М., 1962). Кітап XI гасырда жазылған, ал Қорқыт VIII-IX ғасырларда өмip сүрген. Kiтaп мазмұны батырлар жырынан тұрады. Қорқыт - батырлық, ерлік жырларын баяндаушы. Бұл жағынан келгенде Қорқыт халық санасындағы аңыздағы Қорқыттан өзгеше. Сондьқтан «Қорқыт ата кітабы» туралы әңгіме бip басқа. Әрине, екеуінің бip-бipiнe мүлдем қатысы жоқ, деуге болмайды, ceбeбi Қорқыт Баяндер ханға қандай қажет болса, халыққа да сондай қажет болған.

Сонымен, бізгe VIII гасырда өмip сүрген Қорқыт туралы eкi тарихи дерек жетіп отыр. Біріншісі, XI ғасырда, яғыни Қорқыттың, өзінен eкi ғасыр кейін жазылған «Қорқыт ата кітабы», екіншісі - халық аузында аңызға айналған дана Қорқыт.

Қорқыт туралы ақиқат пен ақыз тұтасып кеткен, оның, ақиқаты қайсы, аңызы қайсы, енді ол, біз біліп болар шаруа емес. Бұдан он eкi ғасыр бұрын болған оқиғаны айна қатесіз анықтап беру қиын. Алайда соған қарамай Қорқыт туралы түркі әлемінде зерттеулер саны бүгінде 1000-нан асады.

Бізді, философия білімі саласындағы мамандарды тарихи шындықтан гөpi, аңыздағы ақиқат немесе «аңыздағы Қорқыт» бейнесі қызықтырады. Ғылымға қажеті - Қорқыт көтерген идея шындығы. Кейде мифтеп (аңыздағы) идеяның тарихи оқиғадан салмағы әлдеқайда асып жатады, себебі шындьқтық өзі нақтылы деректен емес, мифтен құралатынын біздер жаңа-жаңа түсіне бастадық. Шындық миф, миф шындық болып жүре беретіні әлмисақтан белгілі. Сондықтан Қорқыт туралы тарихи деректерден гөpi, оның мифтік бейнесі, яғни ол көтерген проблема құнды.

Бұл тұста eкі мәселенің басы айқындалмақ: 1. Тарихта болған, бірақ бізге аңызға айналып жеткен, ғұлама Қорқыттың төл дүниетанымы туралы сөз; 2. Сонау 12 ғасыр бұрын айтылган асыл ойларды ұмыт етіп, қалдырмай, әрбір ұрпақ жадына сақтап, келер ұрпаққа беріп отырған түркі халықтарының парасаттылығы. Данальқты дана халық дана сақтай алады. Хатқа түспей жеткен, аңызға айналған «Қорқыт баба даналығы неде» дегенге келсек, біздің сүйенеріміз баршамызға белгілі бip тезис, ол - «Қайда барсаң - Қорқыттың көpi» деген идея.

Осы идеяға негізделген ҚОРҚЫТ туралы аңыздар көп, оның бәpi көпшілікке бeлгiлi. Осы аңыздарды жинақтай келсек, қорқыттанушылар мынандай қорытындыға келген: «Қорқыт ажалмен күрескен» немесе «Қорқыт ажалды жеңген», тағы басқа осы сияқты пікірлер. Демек, Қорқыт дүниетанымын ажал деген ұғыммен анықтаудағы талпыныс. Осы түсінік дұрыс па, ол Қорқыт дүниетанымыньщ мәнін ашып, оның ерекшелігін білдіре ала ма? Енді осы мәселеге тоқталайық.

Жоғарыда айттық, Қорқыт былай деген деп, соған сүйеніп ой жарыстыруға, одан қалған жазба мұра жоқ. Бар нәрсе «қайда барсаң - Қорқыттың көpi» деген он eкi ғасырлық тарихы бар аталы сөз - идея. Осы идеяда өте терең астарлы мән жатыр. Оны талдау үшін қосымша деректерге сүйенейік. Айталық, VIII ғасырда «Қорқыт дүниеде бар кезде, түркі дүниетанымына нендей ұғым-түсініктер тән еді? Бұл - бip мәселе, екіншіден, сол заманда әлемдік ой қандай дәрежеде еді? Осыдан барып «Қорқыт не оқыды, не білді?» деген сөз шығады. Қорқыттың өз заманыныц аса білімді, тым сауатты адам болғаны туралы еш талас жоқ. 

VIII-IX ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТҮРКІ ДҮНИЕТАНЫМЫ ТУРАЛЫ БIPEP СӨЗ. 

Tүpкі жұртында мәдениеттің ең басты көрсеткіші - төл алфавит болған. Демек, жазу-сызу ғылымы болған. Оныц айғағы - Орхон-Енисей аймағынан табылған тасқа қашалып жазылған көне түркі жырлары. Күлтегін жырының авторы да белгілі, ол - Иоллығ Тегін.

Tүркі дүниетанымын білдіретін ұғымдарды біз осы тасқа қашалған жырлардан таптық, олар: Тәңір, Тағдыр, Tүрік, Бай, Бек, Kici және Құт.

Әcipece, Tүріктік дүниетаным ерекшелігін ашатын ұғым - Кұт. Кейбір авторлар сияқты оны бақыт деп түсінуге болмайды. «Құт» деген ұгымның мәш Бақыт дегеннен әлдеқайда терең. Түрікілер Құтты субстанция мәнінде қолданған. Жүсіп Баласағұнның біз «Кұтадғу билиг» деп жүрген атақты еңбегін қазақша айтсақ, ол «Құттты білім» болып шығады.

Әсіресе, Қорқыт есімінде де «Құт» ұғымы болса керек. Мүмкін дұрысы Қорқұт болар. Ойлану керек. Ceбeбi Қорқыт азан шақырылып қойған аты емес, бұл eciмді оған кейін халық берген. Мағжан Жұмабаевтың, Қорқыт туралы поэмасының идеясы осы мәнге құрылган.

Сол күнде бip ер бопты алты алашта, 

Қаны бip қалың елмен, жаны - басқа 

Елікпей ес білгелі еш нәрсеге, 

Өзіңдей үйірімеген албырт жасқа.

Қорқыт деп қойған екен ердің атын. 

Оңған ел ер деп атар азаматын. 

Талайлар таңданыпты күнде көріп, 

Қорқыттың мінезінің тым-ақ жатын. 

(М .Жұмабаев. Шығ. - Алматы: Жазушы, 1989. -221 -б.)

Қорқыт заманында Заратуштра ілімі кеңінен белгілі болган. Сондықтан Қорқыттың, Заратуштра ілімін білмеуі мүмкін емес. Бұл ілім Иран мен Орта Азияға кеңінен тараған. Бұл ілімдегі әділеттіліктің киесі - ахура-мазда, зұлымдықтың киесі - Анхра-манью. Яғни, әлемде екі күш бар, олар: Әділлеттілік пен Зұлымдыльқ. Қорқыттың жыл санауымыздың үшінші ғасырында қалыптасқан діни-философиялық ілім - манихизмді білмеуі де мүмкін емес, ceбeбi бұл ілімнің негізін салушы Мани (216-276) да осы аймақта өмip сүрген ойшыл.

Қорқыт Қытай ілімін білген деген ойдамын, ceбeбi ол кезде түркі зиялыларының, қытай елінде білім алу дәстурі болған, Қорқыттың замандасы Тоныкөк (С. Салғарин айтуынша, eкeyi бip адам) білімді қытай елінде алған. Бұл туралы мағлұмат «Тоныкөк» жырында бар. Демек, Тоныкөк атақты Конфуций (551-479 б.д.д.) ілімімен таныс. Өлеңдер және гимндер кітабы Шинцзинді сол заман зиялылары жатқа білген.

Корқыт заманында осы аймақта буддизм де, христиан діндері де тарап үлгерген. Демек, Қорқыт ғасыры - христиандық дәстурде айтылатындай түнек ғасыры емес, білім мен өнердің мол ғасыры. Сондьықтан Қорқыттың тұлғасын тануға біз ерекше ынталымыз. Қорқыт оқығанын қайталап, көргенін жырлап қойған адам емес. Олай болғанда оның есімі ел аузында сақталмас еді. Ол - өз заманының синтезі болған тұлга. Оның ой топшылаулары замандастарына әpi түсінікті, әрі түсініксіз болған. Замандастарына түсінікті зиялының аты аңызға айналмайды. Eсімі аңызға айналатын құпиясы өз ішіндегі жұмбақ жандар. Қарапайым түсінікке сыймағанда ғұламалар есімі аңызға айналады. Сондықтан Қорқыт туралы шындықты ол туралы айтылатын аңыздардан іздеген жөн.

Аңызда (мифте) Қорқыт - мәңгілік өмip іздеп, ажалдан қашқан жан. Мифте ақиқат әмәнда бүркемеленіп тұрады. Өйтпесе, ажалдан қашу ici несімен аңызға айналмақ, оның нeci қызық, адамның өлетіні - белгілі шындық. Бұл туралы «Күлтегін» жырында:

Тагдырды Тәңір жазар, 

Адам баласы бәpi де өлгелі (өлетін болып) туган, -

деген түйін бар.

Қорқыт ажалдан қашқаны үшін тарихта қалмас еді. Мәселе, Қорқыттың аса ақылдылығы мен даналығында, оның кереметтігінде, қазіргі тілмен айтсақ, әулиелік харизмінде. Яғни, оның ажалмен «күресі» бepгі әңгіме, мәселе төркіні тереңде. Менің пікірімше, Қорқыттың, ажалға қатысты аңызға айналуы - акциденциялық ic. Мәселе ажалда емес, мәселе адам болмысының жұмбақтығында. Қорқыт дүниетанымының қазығы - ажал, мәңгілік өмip емес, адам, оның болмысы. Осыны М. Жұмабаев біршама түсінген:

От - адам отпен ойнап сынар бағын, 

Жүйрік жан қажу бімес, қуар сағым. 

Тағы боп, күңіреніп кезіп кетті, 

Қорқыт та шешпек болды жан жұмбағын.

Аяңдап алдыменен тауға келді 

Асқарға: «Өмір не?» - деп сұрау берді. 

Жаны - тac, жүрегі - тac тay не десін,

Өзінен: «Өмір не?» - деп сұрады енді.

Бұрылып таудан ақырын орман барды, 

Одан да: «Өмір не?» - деп сұрау салды, 

Ежелден ой бімеген меңіреу орман 

Қоқиып қарағайы аң-таң қалды.

Сұраса суға келіп: «Не деп өмip?» - 

Бeтi құр соғылғаннан жыбыр-жыбыр. 

Желге айтып еді, ол не деуші eдi, 

Басы жоқ, аяғы жоқ сыбыр-сыбыр.

Күн анау, eшбip үнciз аласурған, 

Ай да бip - өгіз де бip аузын буған. 

Қылмыңдап қар қатындай көзін қысқан, 

Жұлдыздар тазарта ма жүректі удан?!

Не керек, Қорқыт кезді тыным таппай, 

Eшбір зат тастамады зарын шақпай. 

Көл мылқау, жері мылқау - бәрі мылқау. 

Өртeнді ер жұмбағына жауап таппай.

(223-6.).

Қорқыт, байқап отырсыздар, Ажал философиясы емес, өмір философиясы туралы айтып отыр. Мұндай проблеманы кезінде у-шу қылып Фридрих Ницше (1844-1900) кетерген. Ницше: «Өмip турақты және ұдайы қайтып келетінге сену алғышартынан құрылган...» (Полн.собр.соч. - Т. IX. - С.259). Ол «ұдайы қайтып келу» деген идея ұсынған, «ең ақырында барлығы да бұрынғы қалпында қалуы тиіс» (Ф.Ницше. По ту сторону добра и зла. - СПб, 1907. - С.25). 

Осы бағытта Бергсон Шпенглер, Ортега-и-Гассет, Хайдеггер, т.б. «Өмip философиясын» проблема етіп кетерген. Бұл бағыттың жалғасы ретінде («Философия существования») тұрмыс немесе «өмip сүру философиясы» дүниеге келді. Олардың өкілдері көшілікке белгілі, Германияда - М. Хайдеггер, Н. Ясперс, Францияда - Г. Марсель, Ж .Н. Сартр, А. Камю, т.б.

Қорқыт болса VII ғасырда «Ғұмыр философиясын» және «Өмip сүру философиясымен» бipre көтерген. Алғашқысы көлеңкеде қалып, екіншісі акциденция ретінде көрініп, Қорқыт eciмі Ажалмен байланысты қарастырылған. Ал, анығында Қорқыттың нысанасы - адам, оның болмысы, яғни адам табиғатының дәрменсіздігі, оның бұл өмipгe бeйiмдeлмeгeндiгi. Өмipгe адам - бөгде. Аңызда адамның, яғни Қорқыттың, еркінен тыс, оған көр қазып жатады. Бұл жерде жеке адам epкі және тағдыр деген мәселе тұр. 

Қорқыт дүниетанымының басты ұғымы - адам болмысы. Адам табиғатынан, туа бітісімен өзінің шектеулі кеңістігінде ғұмыр кешеді. Оның өз шамасы, әpi шарасы бар. Өлшeyлi шамадан асып, шара жасай алмайды. Осы тұста Абайдың әлдeбipнeлepдiң әcepiнeн қам көңіл болғанда «тулайын десе шара жоқ» дегені еске түседі. «Шара» дегенді хакім Абай ұғым ретінде қолданған. «Шарадан асып-тегілу» деген қазақи түсінік бар. Әдетте, оны біз бip нәрсенің өз мөлшерінен асып, рәсуа болғанына қатысты айтамыз. Шарасынан асқан соң, ол зат, өзімен-өзі болудан қалып, өзге күйлерге түciп кетеді. Мысалы, шарасынан асқан су қайта жиналып, еш уақытта көл болмай, өзге күй кешеді де, бірте-бірте шалшыққа айналады. Шарасынан асқан өзге нәрселер де солай. Сонда шарадан асу, рәсуа болу. Қорқыт болса, адамның шарасынан асуын аңсаған. Шарадан асып түсу үшін де қуат қажет емес пе? Абай соны айтқан. Қорқыт та соны айтып отыр. Қорқыттың харекеті адамның шарасынан асатын іске бағытталған. Ол адам баласы біліп болмайтын істі білгісі келеді. Ол үшін адамды шарасынан шығаратын қуат қажет. Соны Қорқыт іздеген, ол адамның шамасы. Яғни, шараны тулататын шама керек, бірақ, адамның шамасы шектеулі. Шама деген өлшемнің, мөлшердің сапалы белгісі, бірақ, өзі сапа емес.

Қорқыт дүниетанымы осы адамның шамасы туралы. Шама - құбылмалы құбылыс. Ол да заттық сипаты (атрибуты), кұбылмалы көрінісі. Қазақта буддизмнен моңғолдар арқылы енген «құбылған» деген түсінік бар. Орыс тілінде ол «хамелеон» дегенге жақын. Дүниенің қасиеті оның құбылғандығында емес пе? Әрине, дүние құбылмалы, бiрақ, біз оны қабылдағанда өзін емес, кұбылмалы күйін қабылдаймыз. Болмыстың қубылмалығын Фараби акциденция деп атаған. Осы акциденцияны Абай өзінше «шама» деген. Құбылған дүниенің, яғни, субстанцияныц қасиеттерін Абай былайша нақты айтқан: ұйқы мен астан дәм кеткен, сақал, шашы болса, өңі кетіп ағарған. Осы емес пе дүниенің құбылғаны. Дүниенің құбылғанын шамадан білесің.

Осы сұрақты Абайдан 12 ғасыр бұрын ғұмыр кешкен Қорқыт қойған. Шара да, шама да шектеулі, қайда барсаң - Қорқыттың көpі.

Қорқыт адамның шамасы туралы толғанысқа түскен. Адам табиғатынан (әуелбастан) шамасы шектеулі. Олай болса, адамның мына сұрағы көп ғұмырдагы орны қандай? Адамның білетінен білмейтіні көп, онда пенде қайтіп өмip сүрмек? Міне, Қорқыт дүниетанымының басты арналары.

Мұндай проблемаларды XVII-XVIII гасырларда, одан беріде XX ғасырда Батыс Еуропа елдерінде екі философиялық бағыт өздерінің объектісіне айналдырған, олар: гұмыр философиясы (философия жизни) және өмip сүру философиясы (философия существования).

Алғашқысында адам болмысы туралы болса, соңғысында тұрмыс проблемасы.

Аңызда Қорқыт жұртшылыққа түсінікті экзистенциалиста (яғни өмір сүру философиясы) мәнде аңызға айналған.

Аңыз - ақиқатқа бастайтын сана, бірақ, ақиқаттық өзі емес. Аңызда мән толық көрінбей жасырын болмақ. Бейнемен айтсақ, айсбергтің көрінгені - аңыз, көрінбегені - соның мәні. Аңыз - акциденция, мән - субстанция, Қорқыт дүниетанымы - сол көрінбей жатқаны.

Қорқыт екі проблема көтерген: гұмыр проблемасы, ол - мәңгілік проблема және өмip сүру проблемасы, ол - тұрмыстық өткінші мәселе. Өткінші өмірде, шынында да Қорқыттың көpi деген тікелей өлімге, ажалға қатысты мәселе емес. Бұлай деп түсіну тым қарадүрсіндік. Бұл - аңыздық вариант. Адам ажалдан қорқып өмip сүрмейді. Адам ажалды ойлап қайғырмайды, ол өзінің көп icкe дәрменсіздігіне, әрекеттерінің шектеулігіне, мына өмipгe су сияқты сіңіп кете алмауына қапаланып қайғырады. «Қайда барсаң - Қорқыттың көpі», қайда барсаң бip қайғы, көрді көру дегеніміз - өзінің дәрменсіздігін көpiп, сезіну, адамның өзінің шарасынан, болмысынан шыға алмауын сезіну.

Қайғы деген қорқу емес. Абай «қартайдық қайғы ойладық, ұлғайды арман» деген. Демек, қайғы дегеніміз - арманның ұлғаюы, есею, толысу, кәмелетке жетудің жолы. Асан қайғы тұлғасы да осы ойға саяды. Асанның қайғысы ел мұраты мен арманынан туған. Асан өзіне емес, еліне «Жерұйық» іздеп қайғы жолына түскен.

Қайғы - хакімдіктің белгісі. Қайғы - адамның жалғыздығының бip көрінісі. Жалғыздық хакімдерге тән, ceбeбi олар, М.Жұмабаев тілімен айтсақ, алға кеткен «жүйріктер». Қорқыттың да жағдайы солай. Ол өз заманына түсінікті болмаған.

Сөзімізді жинақтай айтсақ, дана Қорқыт ажалдан қашқан жан емес, ол - ажалдың құпиясын, сырын түсінуге тырысқан хакім. Оның алдында шешуі жоқ eкi проблема тұрған: бipi - ғұмыр, eкiншіci - осы ғұмырда өмip сүру. Яғни, ол өміp философиясы және өмip сүру философиясының мәселелерін сол әз заманында - VIII ғасырда күн тәртбіне қойған.

Ғарифолла Есім. Сана болмысы (саясат пен мәдениет туралы ойлар). 5-кітап. - Алматы:Ғылым, 1998