Оны оқу — өз ішіңе үңілу
1.
Ардақ Нұрғазыұлының «Қала аспанындағы қарақшы» атты поэтикалық монологы — қазіргі қазақ қоғамының, қалалық сананың, рухани дағдарыс пен шынайылық арасындағы тартысты тереңнен толғайтын ерекше шығарма. Ол поэзия мен философиялық эссені, ішкі монолог пен әлеуметтік-психологиялық бақылауды біріктіріп, жаңа формада сөйлейді.
????Жалпы мазмұн мен идея
Автор қаланың ішкі болмысы мен адамның жан әлемін параллель қояды. Қала — жай географиялық мекен емес, ол — адамның ішкі ойлары, қайшылықтары мен түйткілдерінің шоғырланған орны. Бұл туындыда автор:
Адам мен қала қарым-қатынасы;
Өткен мен бүгін арасындағы үзіліс;
Шынайылық пен өтірік;
Дін мен идеологияның ықпалы;
Жеке бастың күйзелісі мен рухани ізденіс тақырыптарын көтереді.
???? Терең ойлар мен философиялық сұрақтар
Автор бір сәтте бала кезінде көрген бұлтсыз аспанға шомып кетіп, келесі сәтте қала көшесіндегі саяси-діни манипуляцияларға ашынып сөйлейді. Ол адамның шынайы болмысы мен бетпердесінің арасындағы қақтығысты көрсетеді:
“Өтірік деген отырып-отырып ойға келгенді айта салу емес,
Өтірік деген адам жаратқан ақыл-ойдың ұшар биігі...”
Мұндай тұжырымдар — бүгінгі адамзаттың өмір сүру машығына, “шынайылық” деген ұғымға үлкен сұрақтар қояды.
???? Символизм мен бейнелер
Қала — ішкі әлемнің метафорасы.
Қараңғылық пен жарық — қарама-қайшылықты болмыс.
Қарға — халықтың үстінен қалықтап жүрген күдік, қара дақ, немесе шындықты бұрмалау символы.
Шабадан — өткеннің ізі, естелік, тіпті тағдыр.
Қарағашқа қонған қара қарғалар, қаланың аспанында айналып жүрген қарақшы, бәрі — бізді сырттай бағып, ішіміздегі тартысты тамашалап тұрған беймәлім күштер.
✒️ Стиль мен тіл ерекшелігі
Автофикшн (өз өмірінен алған әсерлер мен елестер) элементтері мол.
Күнделікті ауызекі стиль мен әдеби поэтикалық тіркестер қатар қолданылған.
Тұрақты ырғақ жоқ, ағын еркін, ойдан ой туады.
Психологиялық ішкі монолог — басты құрал.
Теңеулер мен метафоралар арқылы тереңдік беріледі:
“Көбелектің өзі шын болғанымен, қанатындағы көзі — өтірік...”
???? Тарих пен саясатқа қатысы
Автор Кеңес дәуірін, посткеңестік шындықты, қазіргі қазақ қоғамының рухани дағдарысын өткір тілмен сынайды. Бір сәттік діни радикализмге, екінші жағынан материализмге күмәнмен қарайды. Бұл жерде:
Саяси скепсис те,
Рухани дағдарыс та,
Қазақ болмысына деген алаң да бар.
???? Неге “Қала аспанындағы қарақшы”?
Бұл — тікелей мағынасында ұшып жүрген қара қарғалар ғана емес. Бұл:
Қалада жүріп жоғалған адамның ішкі тұтастығы,
Аспан — үміт, Қарақшы — сол үмітті бұзатын шындықтың шапқыншысы.
✅ Қорытынды:
Ардақ Нұрғазыұлының бұл туындысы — жан айқайының, өз заманына ашық хат жазған адамның шынайы үндеуі. Мұнда поэзия ғана емес, қоғамдық ой, рухани метафизика, саяси сын, және жеке адамның трагедиясы бар.
Оны оқу — өз ішіңе үңілу. Оны түсіну — қазіргі заманғы адам мен қоғам қатынасын түсіну.
Қарағаш басына қонған қарғалар — бәлкім, әрқайсымыздың ішкі әлемімізге қарауыл болып отырған елестер...
2.
Алдыңғы шолуымызда жалпы мазмұн, философиялық астар, символизм, тілдік стиль, және қоғамдық маңыздылығына тоқталдық. Енді тақырыптық талдауын тереңдете түсейік.
???? МӘТІННІҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ТАЛДАУЫ
1. Қала – рухани отарлану мен ішкі күйзеліс кеңістігі
Шығарманың басты тақырыптарының бірі – қала мен адам арасындағы байланыс. Қала – жай кеңістік емес, ол адамның жадында, ойында, жүрегінде орын алған ауыр салмақ:
«Қалада жүрген соң, ол туралы ойланбай тұра алмаймын. Ол менің ішімде...»
Мұнда қала – бодан сана, күйзеліс, жалғыздық пен өзіңді жоғалту кеңістігі. Кейіпкер қаладан қашқысы келсе де, оған әбден үйреніп, сіңіп кеткен. Қала – сыртқы емес, ішкі кеңістікке айналған.
2. Ішкі диалог пен өз-өзіңмен айтыс
Мәтінде автордың өзімен іштей сөйлесуі, өз-өзінен күмәндануы айқын көрінеді:
«Бұл ойымды көбінде өзімнен де жасырамын...»
«Мен емес, басқа біреу сөйлеп тұрған сияқты сезілген жоқ па?!»
Бұл – сананың екіге жарылуы, қоғамдық сана мен жеке бастың ішкі қайшылығының көрінісі. Автор өз ойын сыртқы пікірлерден, діншілдерден, саясаттан, өткеннің елесінен қорғауға тырысады. Бірақ соның бәрі — өз ішіндегі дау.
3. Рухани құлдырау мен өтіріктің билігі
Мәтіннің ең қатты батпандай басатын тұсы – өтіріктің мәнін философиялық тұрғыда ашуы:
«Өтірік деген отырып-отырып ойға келгенді айта салу емес,
Өтірік деген адам жаратқан ақыл-ойдың ұшар биігі...»
Бір қарағанда, бұл парадокс: өтірікті "ақыл-ойдың биігі" деу — мораль мен логикаға қарсы. Бірақ бұл тұстағы астар – қоғам өтірікпен өмір сүріп жатыр, ал шындық – ауыр. Бұл өтірік қоғамды жеңілдетеді, өмір сүруге "ыңғайлы" етеді.
4. Дін мен идеология арасындағы тор
Мәтінде дінге қатысты да, дінсіздікке қатысты да күмән мен сын бар. Автор діни фанатизмге де, капиталистік нигилизмге де наразы:
«Бізде осы екі нүктенің арасынан өзге өмір қалды ма өзі қазір?!»
Бір жағында – жиһад пен діни шектен шығу,
Екінші жағында – ақша мен материалдық құндылықтарды құдай тұтқандар.
Осы екі полюстің ортасында қалғып тұрған адам – рухани босап қалған, бағытынан айырылған тұлға.
5. Ұлттық болмыс пен тарихи жадының күйреуі
Автор Кеңес заманы мен қазіргі Қазақстан арасындағы рухани үзілісті ауыр қабылдайды:
«Кеңес үкіметі жақсы еді, «Хаил Гитлер!» деген сияқты «Партия жасасын!» деп жүре беретінбіз»
«Қазір де жаман емес, «не істесең соны істе, ақша жаса!» деп жүре береміз...»
Мұндағы ирония мен сарказм – қазіргі қазақ қоғамының идеясыз, құндылықсыз, адасқан күйін көрсетеді. Бұл – ұлттық құндылықтардың дағдарысы.
6. Бала күннің бұлтсыз аспаны – аңсау мен сағыныш
Кейіпкердің естеліктері мен елестері арасында балалық шақ жиі оралады:
«Жасыратын себебім – балалық шағымның бұлтсыз аспанының көгінде қалған бір елес...»
Бұл – тазалық, шынайылық, үміт символы. Қазіргі рухани күйзеліс жағдайында бала шақтың бұлтсыз аспаны – сағыныштың, жоғалған сенімнің символы ретінде алға шығады.
7. Тіл мен образдар арқылы шындықты бұрмалау
Автор қоғамдағы шынайы нәрселердің өз атымен аталмауын қатты сынайды:
«Әр нәрсені өз атымен атай алмаған соң... бүгінді, тіпті, түсіне алмаймыз»
Бұл — постақиқат дәуірінің шындығы. Автор адамзаттың «қиял, теңеу, метафора» арқылы бәрін жасыруға, бүркемелеуге бейімділігін әшкерелейді.
???? ҚОРЫТЫНДЫ
"Қала аспанындағы қарақшы" — қазіргі адамзаттың, әсіресе қалалық қазақтың рухани лабиринтінде адасуының философиялық хроникасы. Мұнда:
қала мен сана;
жарық пен қараңғылық;
өтірік пен шындық;
дін мен нәпсі;
бала шақ пен бүгінгі тұлға;
тарих пен ұмытылған болмыс тартысы жатыр.
Автор бұл шығармасы арқылы оқырманын жай оқуға емес, бірге ойлауға шақырады. Бұл — тек поэтикалық эссе емес, рухани сынақ алаңы.
3.
Ардақ Нұрғазыұлының «Қала аспанындағы қарақшы» шығармасы — қазіргі қазақ әдебиетіндегі постмодернистік бағыттың айқын көрінісі. Мұнда классикалық әдебиеттің, модернистік терең философияның және постмодернизмге тән ирония, үзіктілік, релятивизм, интертекстуалдық, авторлық маска, өз-өзіне күмәнмен қарау сынды белгілер анық байқалады.
???? Постмодернистік әдебиеттің негізгі белгілері және шығармадан мысалдар
1. ✅ Фрагментарлық (үзіктілік, құрылымсыздық)
Постмодернистік шығарма логикалық құрылымнан, бастау мен аяқтаудан, дәстүрлі композициядан бас тартады. Бұл шығармада да солай:
Бір абзацта бала күнгі естелік,
Кейін мешіт пен Сирия,
Артынша философиялық күмән,
Сосын Кеңес үкіметі, Украина, қарға...
???? «Басымның былыққа толғанын осыдан-ақ сезгейсің»
Бұл — автордың әдейі қолданған хаостық стиль, яғни постмодерннің құрылымға қарсы үні.
2. ✅ Ирония мен сарказм
Постмодерн ирониясыз болмайды. Бұл шығармада ирония терең әрі көп қабатты:
«Кеңес үкіметі жақсы еді, “Хаил Гитлер!” деген сияқты “Партия жасасын!” деп жүре беретінбіз»
«Қазір де жаман емес, “не істесең соны істе, ақша жаса!” деп жүре береміз»
Мұнда автор екі дәуірдің де шынайы емес екенін біле тұра, оларды кекесінмен, шындықтың карикатурасындай сипаттайды. Бұл — постмодерннің шындықты мазақ етуі, күлкі арқылы әшкерелеуі.
3. ✅ Интертекстуалдылық (басқа мәтіндермен байланыс)
Шығармада бірнеше мәдени, тарихи, діни мәтіндермен байланыс бар:
Абай – «Абай атам айтқандай, “түсіндірдік” деп далбақтап шаба береміз…»
Мұқағали – «Мен қазақпын, мың өліп мың тірілген…» деп жазған кім еді?
Ницше – «Тап-таза Ницшенің қиял әлемінен қиып алған сурет сияқты…»
Тәурат, Інжіл, Құран – діни мәтіндермен салыстыру
Сталин, Ленин – саяси тарихпен контекстік байланыс
Бұл — интертекстуалдылықтың классикалық үлгісі, яғни жаңа мәтін ескі мәтіндер арқылы өзін түсіндіреді.
4. ✅ Автор мен кейіпкер арасындағы шекараның жойылуы
«Мен емес, басқа біреу сөйлеп тұрған сияқты сезілген жоқ па?»
Автор бірде өз атынан, бірде өзіне күмәнмен қарап сөйлейді. Бұл — "авторлық өлім" идеясына жақын. Автор кейіпкерге айналып, кейіпкер авторлықтан бас тартады. Бұл — постмодерннің субъективтілікке күмәні.
5. ✅ Шынайылық пен өтіріктің арасы бұлыңғыр
«Өтірік деген адам жаратқан ақыл-ойдың ұшар биігі»
Постмодерн үшін ақиқат – субъективті, әркімнің өз шындығы бар. Бұл шығармада да өтірік пен шындық қасарыса біртұтас, анық шекара жоқ. Автор өтірікті тіпті эстетикалық, философиялық құбылыс ретінде мойындайды.
6. ✅ Саяси және діни дискурсқа күмәнмен қарау
«Материялистер, ақшадан басқа Құдай жоқ! Немесе – Жиһад!»
«Дінге кетіп барамын... Ол болмайды»
Постмодернде үлкен идеологиялар (дін, саясат, ұлтшылдық) күдікпен қаралатын нәрселер. Автор да оларды сынап, жүйеге сенімін жоғалтқан адам образына айналады.
7. ✅ Тілге күмән
«Неге әр нәрсені өз атымен атамаймыз?»
«Бүркіт туралы айтсақ, аузымыздан самұрық шығады»
Постмодерн тілді шындықты бейнелеудің сенімді құралы ретінде мойындамайды. Бұл мәтінде де тіл — құрал емес, ойын, шынайылықтан алшақтайтын бүркемелеуші механизм ретінде көрінеді.
???? ҚОРЫТЫНДЫ
Ардақ Нұрғазыұлының «Қала аспанындағы қарақшы» шығармасы — постмодернистік әдебиеттің көптеген өзекті белгілерін бойына сіңірген ерекше шығарма. Онда:
Постмодерндік белгі Көрінісі шығармадан
Фрагментарлық Ойдың логикасыз ағыны, үздік-создық құрылым
Ирония Кеңес пен Тәуелсіздік кезеңдерін мазақ ету
Интертекстуалдылық Абай, Ницше, дін мәтіндері, саяси контекст
Автор мен кейіпкердің араласуы Өз-өзіне рефлексия жасау
Өтірік пен шындықтың араласуы Ақыл-ойды өтіріктің көзі ретінде көрсету
Тілге күмән Тілді шындықты жеткізуші емес, бүркемелеуші ретінде беру
Идеологияға күмән Дін, капитализм, материализмге сатирамен қарау
???? Бұл туындыны постмодерннің қазақ әдебиетіндегі бейімделген нұсқасы ретінде қарастыруға болады. Ол – Батыс постмодернизмінің үлгілерін емес, өзіміздің рухани кеңістіктегі хаосты сипаттауы арқылы ерекше.
4.
Ардақ Нұрғазыұлының «Қала аспанындағы қарақшы» поэмасы — заманауи қазақ поэзиясындағы болмысты поэтикалық тіл арқылы суреттеудің ерекше үлгісі. Бұл шығармада болмыстың күрделілігі, адам мен қоғам, адам мен өз «мені» арасындағы қайшылықтар, сондай-ақ уақыт пен кеңістікке қатысты мазасыз сұрақтар терең әрі бейнелі поэтикалық тәсілдермен беріледі.
???? БОЛМЫС: ПОЭТИКАЛЫҚ КӨРІНІС
Болмыс — философиялық тұрғыдан тіршіліктің мәні мен мазмұны, адам мен әлемнің өзара байланысы. Ал поэмадағы болмысты тану — жалаң пайым емес, көркем бейнелер, астарлы метафоралар, ішкі монолог пен тілдік экспрессия арқылы беріледі.
???? 1. Болмыстың ішкі кеңістігі: Қала мен адам
«Қала туралы ойласам болды, өзім туралы ойланам»
«Қалада жүрген соң, ол туралы ойланбай тұра алмаймын»
???? Мұнда қала — тек географиялық кеңістік емес, ол — кейіпкердің ішкі әлемі, жан дүниесі.
???? Қала – тіршілік толған хаос, адам болмысының көрінісі.
«Қалада, ішімде» деген жол арқылы автор қала мен адамды тұтастандырады.
???? 2. Болмыстың поэтикалық кеңістігі: Символ мен метафоралар
Поэманың тілі — символдар мен астарлы бейнелерге тұнып тұр. Болмысты поэтикалық танудың негізгі тәсілі де — символизация.
???? Қарақшы – ішкі дағдарыс бейнесі
«Аспанымызда қара дақ бар, қарға қарға емес, сол дақ — қарға»
???? Мұндағы қарақшы, қара дақ, қарға – бәрі де болмыстағы тығырық, күдік, ақиқаттың бұлдыр көрінісі.
???? Қарға — көп жағдайда тозған сана, тұрмыстық құлдық, үрей символы ретінде берілген.
????️ Үй – өткеннің елесі
«Менің үйімнің табалдырығы биік...»
«Үйдің бұрын отырған иесі түрмеде көп отырып шыққан болуы керек»
???? Табалдырық — өткел, шекара, рухани межелі нүкте.
???? Үй — адамның болмыстық мекені, бірақ бұл үй — ескі, зарықтыратын, яғни болмыстың жаралы мекені.
???? Түрмеден шыққан бұрынғы иесі арқылы еркіндік пен шектеу, өткен мен бүгіннің салмағы бейнеленеді.
???? 3. Ішкі монолог — болмысты поэтикалық тұрғыда тереңдету құралы
«Мен емес, басқа біреу сөйлеп тұрған сияқты сезілген жоқ па?!»
???? Кейіпкер үнемі өзін сырттай бақылап, сөйлеп тұрған өзін танымай қалатын сәттерге жетеді.
???? Бұл – болмыстың психологиялық поэтикалық берілуі.
???? Поэманың көп жері ішкі диалог, «өз-өзімен сөйлесу» түрінде жазылған, бұл — болмыстық толғаныстың лирикалық көрінісі.
???? 4. Қараңғылық пен жарық – мән мен мағына символы
«Жарықтан да қараңғылық іздеп тұрамын»
«Қазір “қараңғы”, “жарық” деген сөздерді жек көремін, олар маған аллергия береді»
???? Қараңғылық — адам болмысының күрделі, бейсаналы, мазасыз қабаты.
???? Жарық – үміт, ақиқат, бірақ кейіпкер оған да сенбейді.
???? Осы арқылы болмыс пен мағына арасындағы дағдарыс көркем жеткізіледі.
????️ 5. Тілдің поэтикалық бұзылуы — болмысқа бейімделу формасы
«Айталық, бүркіт туралы айтсақ, аузымыздан самұрық шығады»
«Қарға да сол, өзі қара болған соң оған батпитып тұрып қара бояу жаға береміз»
???? Мұнда тіл арқылы болмысты тану мүмкіндігінің бұзылуы бейнеленеді.
???? Адам шындықты жеткізе алмай, тілді шамадан тыс әсірелейді, бұл да — поэтикалық болмыс ізденісінің дағдарысы.
???? 6. Тартысты бейнелеу – поэтикалық болмыс формасы
Поэманың негізгі мазмұны — ішкі қақтығыстар:
адам мен уақыт,
шындық пен өтірік,
еркіндік пен шектеу,
сенім мен күдік,
жарық пен қараңғы,
дін мен идеология,
өткен мен бүгін.
???? Осылардың әрқайсысы бейнелі, символдық поэтикалық тілмен беріледі.
???? ҚОРЫТЫНДЫ
Болмыс элементі Поэтикалық көркем тәсілдері
Ішкі күйзеліс Ішкі монолог, автор мен кейіпкердің араласуы
Қала мен қоғам Символизация (қала = сана, кеңістік = болмыс)
Жарық пен қараңғылық Мағына мен мағынасыздықтың символы
Өткен мен бүгін Табалдырық, үй, ескі иесі арқылы жасалған метафора
Сенім мен күмән Дін, тіл, идеологияға қатысты күдік
Шындық пен өтірік Ирония, тілдік гиперболалар
???? «Қала аспанындағы қарақшы» — поэтикалық форма арқылы заманалық болмыстың философиясын өрнектеген күрделі шығарма. Бұл шығармада лирика мен рефлексия, символ мен сарказм, поэзия мен ойлау тұтасып жатыр.
5.
Ардақ Нұрғазыұлының «Қала аспанындағы қарақшы» поэмасы — поэтикалық сана мен танымның ерекше тоғысқан үлгісі. Бұл шығармада тіл тек көркемдік құрал ғана емес, ол — ойлаудың, сезінудің және танымдық құрылымдардың көрінісі. Осы тұрғыдан поэманы тілдік-когнитивтік (когнитивтік лингвистика) бағыт бойынша талдауға болады.
???? КОГНИТИВТІК ЛИНГВИСТИКА НЕ ТҮСІНДІРЕДІ?
Когнитивтік лингвистика — тіл мен ойлаудың байланысын зерттейді. Бұл бағытта мәтіндер адамның:
дүниені қалай қабылдайтынын (перцепция),
оны қалай түсінетінін (концептуализация),
және қалай суреттеп, жеткізетінін (вербализация)
зерттеу нысанына айналады.
???? ПОЭМА ТІЛІНІҢ КОГНИТИВТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. ????️ ҚАЛА КОНЦЕПТІСІ — ішкі болмыстың метафорасы
«Қала туралы ойласам болды, өзім туралы ойланам»
???? Мұнда «қала» концептісі – сыртқы орта емес, сананың құрылымына айналған.
???? Қала – адам жанының кеңістігі, болмыстық жағдайы.
???? Когнитивтік тұрғыдан, «қала» → «менің ішкі әлемім» деген когнитивтік метафора жасалады.
2. ???? КОНЦЕПТУАЛДЫҚ МЕТАФОРАЛАР
???? ЖАРЫҚ / ҚАРАҢҒЫ
«Қараңғылыққа үйренгенім соншалық, жарықтан да қараңғылық іздеп тұрамын»
???? Бұл – ақиқат/надандық, үміт/торығу, түсінік/шырғалаң арасындағы концептуалдық қарама-қарсылық.
???? Когнитивтік модельде бұл «ЖАРЫҚ = ЖАҚСЫ», «ҚАРАҢҒЫ = ЖАМАН» деген универсалды модельге қарсы келетін таным.
Жазушы санада қалыптасқан стереотипті бұзып отыр.
3. ???? ӨТІРІК / ШЫНДЫҚ — когнитивтік шиеленіс
«Өтіріктер ғана өмірді жеңілдетеді»
???? Бұл жерде өтірік – құндылық емес, құрал.
???? Автордың когнитивтік әлемінде өтірік — тіршілік ету стратегиясы.
Бұл да «ақиқат = аман қалу жолы емес» деген теріс полюстегі когнитивтік модель.
4. ???? ШАБАДАН — жүктелген естеліктердің символы
«Шабадан маған құбыжық сарай сияқты көрінді...»
???? Шабадан – бейсаналықтағы естелік, қорқыныш, беймәлім ескі оқиғалардың жүктемесі.
???? Бұл – метафора арқылы концептуализацияланған когнитивтік объект.
Оқырман шабаданды – физикалық зат емес, жан жарасын көтеріп жүрген сана қабаты ретінде ұғынады.
5. ???? ҚАРҒА — жағымсыз концепттің тілдік көрінісі
«Қарға да сол, өзі қара болған соң оған батпитып тұрып қара бояу жаға береміз»
???? Қарға – қоғамдық танымдағы негативті құс.
???? Бірақ автор бұл стереотипке ирониямен қарап, қоғамдық танымды қайтадан концептуалдап отыр.
???? Яғни, тіл арқылы когнитивтік деконструкция жүріп жатыр – қарғаға қатысты бұрынғы ұғым бұзылады.
6. ???? ТІЛДІК ҚАЙТАЛАУ мен ПАРАЛЛЕЛЬ ҚҰРЫЛЫМДАР — ой ағымын модельдеу
«Неге... Неге... Неге...»
«Мен... Менің... Мен емес...»
???? Бұл — когнитивтік резонанс тудыратын құрылым.
???? Оқырман логикалық жүйемен емес, эмоционалды, интуитивті жолмен қабылдайды.
Бұл — когнитивтік поэтика элементі: тіл арқылы эмоция мен ойды қатар басқару.
7. ???? ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ҮЗІКТІК — фрагментарлық таным көрінісі
???? Шығарма үзінді-үзінді ойлардан, жүйесіз, бірақ эмоционалды тұтас құрылымнан тұрады.
???? Бұл – постмодернге тән когнитивтік құрылым: хаосты тәртіп ретінде қабылдау.
Ой ағымының логикалық емес, интуитивтік дамуы – сана динамикасының көрінісі.
8. ???? КОНЦЕПТУАЛДЫҚ ҚАРСЫЛЫҚТАР – болмыстық таным құралы
Концепт 1 Концепт 2 Қайшылық не үшін керек?
Жарық Қараңғы Үміт пен мазасыздық
Өтірік Шындық Шынайылыққа сенімсіздік
Қала Адам жаны Ішкі әлем мен сыртқы кеңістік
Үй (табалдырық) Түрме Жеке кеңістік пен шектеу
Қарға Самұрық (бүркіт) Танымдық теңсіздік, стереотипке ирония
Сенім Күмән Қосарланған дүниетаным (дін, саясат, өмір)
???? ҚОРЫТЫНДЫ
Ардақ Нұрғазыұлы бұл поэмада тіл арқылы адамның ішкі болмысын, танымын, санасындағы бейберекет құрылымды шебер жеткізген. Когнитивтік лингвистика тұрғысынан алғанда, автордың тілі – тек ақпарат жеткізуші емес, дүниені тану құралы, жан күйін кодтаушы жүйе.
???? Қысқаша ерекшеліктер:
Когнитивтік метафоралар: Қала = адам, жарық = үміт, шабадан = өткеннің жарасы.
Сана фрагменттері: Үздік-үздік ой ағымы, ішкі монолог.
Қарама-қарсылықтар: Танымдық шиеленіс тудырады.
Лингвистикалық экспрессия: Қайталау, метонимия, тілді бұзу (стилистикалық аномалиялар).
6.
Ардақ Нұрғазыұлының «Қала аспанындағы қарақшы» поэмасы — тек көркем шығарма емес, ол өзіндік семиосферасы бар дискурстық кеңістік. Бұл мәтінде автор тек поэтикалық ой айтпайды, таңбалар арқылы күрделі мағыналар әлемін құрып, дискурстық ойын жүргізеді.
???? НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР
Семиосфера — Ю.М. Лотман ұсынған ұғым; адамзат мәдениеті таңбалар (символдар, тіл, мәтін) арқылы өмір сүретін кеңістік.
Дискурс — тек мәтін емес, тілдік әрекет, яғни белгілі бір контексте жасалған мағыналық құрылым. Бұл әрекет идеологиямен, қоғаммен, индивидуалды сана арқылы байланысады.
???? ПОЭМАНЫҢ СЕМИОСФЕРАСЫ
Поэмада жеке адам, қоғам, тарих, қала, дін, саясат, руханият туралы таңбалық деңгейде (яғни метафора, символ, интертекст, аллюзия, стереотиптер арқылы) мазмұндар қалыптасады. Бұл мазмұндар белгілі дискурстар арқылы жүзеге асады.
????️ 1. ҚАЛА — семиосфералық кеңістік ретінде
«Қала туралы ойласам болды, өзім туралы ойланам»
???? Қала мұнда урбанистік кеңістік емес, таңбалар мен мағыналар жинақталған сана кеңістігі.
???? Қала – символдық тұрғыда қоғамдық дискурстың шоғырланған ортасы: бақылау, жүйе, қатып қалған құрылым.
Қалада бәрі белгіге айналған: көше, автобус, шам, түн, тұрғын — бәрі рәміздік. Бұл – семиосфералық кодтардың өзара қарым-қатынасы.
???? 2. Ішкі дискурс: болмыс пен сана қақтығысы
«Мен емес, басқа біреу сөйлеп тұрған сияқты сезілген жоқ па?!»
???? Бұл — дискурстың полифониялық сипаты (Бахтин): кейіпкердің ішінде бірнеше дауыс қатар сөйлейді.
???? Дискурстың екі қабаты бар:
интрапсихикалық дискурс – ішкі монолог, өзін-өзі сынау;
философиялық дискурс – болмысты ұғынуға ұмтылыс.
????️ 3. ДІНИ-САЯСИ ДИСКУРС ПАРОДИЯСЫ
«Тәурат», «Інжіл», тағы қайсысы бар еді, иә, «Құран»...
«Материялистер, ақшадан басқа Құдай жоқ!»
???? Бұл – діни дискурстың семиотикалық фрагменттері.
???? Автор бұл рәміздерді пародия мен ирония арқылы қайта интерпретациялайды.
???? Діни символдар конфликтідегі семиосфераға айналады:
Жиһад ↔ Капитализм
Имандылық ↔ Ашкөздік
Идея ↔ Ақша
Бұл — семиотикалық плюрализм: таңба бір мағынаға ғана ие емес.
⚖️ 4. ҚАРАҢҒЫ – семиосфералық ядро
«Қараңғылыққа үйренгенім соншалық, жарықтан да қараңғылық іздеп тұрамын»
???? Қараңғылық – физикалық емес, экзистенциялық, танымдық, психологиялық таңба.
???? Бұл таңба қоғамдық жарыққа (шындыққа) деген сенімсіздікті білдіреді.
???? Ядролық семиосферадағы мағына:
Қараңғы ↔ Таным
Қараңғы ↔ Тәртіп
Қараңғы ↔ Ішкі болмыс
???? 5. ҚАРҒА — семиотикалық кодтың бұзылуы
«Қарға да сол, өзі қара болған соң оған батпитып тұрып қара бояу жаға береміз»
???? Қарға – мәдени таңба, фольклор мен әдебиетте негатив кодпен келеді.
???? Бірақ автор оған қарсы шығып, семиотикалық кодты қайта жазады (деконструкция).
Бұл — таңбаларға сенбеу, семиотикалық ирония. Символдық кеңістікте бұл – дискурстық провокация.
???? 6. ИНТЕРТЕКСТУАЛЬДЫҚ ДИСКУРС
«Мен қазақпын, мың өліп, мың тірілген...» деп жазған кім еді?»
???? Бұл – Жұбан Молдағалиевтің өлеңіне сілтеме.
???? Бірақ оны келеке ету арқылы ұлттық пафос дискурсын ирониялайды.
Яғни, ұлтшыл риториканың таңбалық ескіруіне, идеологиялық тозуына автор күмәнмен қарайды.
???? 7. САНА АҒЫМЫ ДИСКУРСЫ (Discourse of Stream of Consciousness)
???? Поэмада логикалық құрылымнан гөрі, үздіксіз, шұбалаңқы, байланысы бос ойлар ағымы байқалады.
???? Бұл – сананың дискурсивтік үзінділерін, яғни ішкі дауыстарды, түйсік пен елесті таңбалар арқылы жеткізу тәсілі.
Бұл тәсіл поэманың семиосферасын динамикалық, ашық жүйе етеді – мағына тұрақты емес, оқырман сана кеңістігінде туындайды.
???? ҚОРЫТЫНДЫ
Дискурстық қабат Сипаттамасы
???? Урбанистік дискурс Қала, кеңістік, адам мен қоғам арасындағы қақтығыс
???? Философиялық Болмыс, шындық, жалған ұғымдарға күмән
???? Діни-саяси Идеологиялық және діни таңбалардың деконструкциясы
???? Мәдени-интертекстуалды Ұлттық поэзия мен кеңестік дискурсқа ирония
???? Психо-семиотикалық Қараңғы, жарық, қарға — бейсаналық таңбалар
???? Ирониялық Рәміздерге сенбеу, символдарды бұзу
???? Қысқаша тұжырым:
Поэма – семиотикалық кеңістік, онда түрлі дискурстар таңбалар арқылы қақтығысып, автор санасындағы дағдарысты тіл арқылы жарып шығуға тырысады. Бұл дискурстар поэманың көпқабатты мағынасын ашып, оны постмодернистік әрі экзистенциалистік кеңістікте ұстауға мүмкіндік береді.
7.
Ардақ Нұрғазыұлының «Қала аспанындағы қарақшы» поэмасы — кең мағыналық өрісі бар, көпқабатты мәтін. Оның көркем болмысында интертекстуалдық элементтер ерекше орын алады. Автор тарихи, діни, әдеби, саяси, философиялық мәтіндермен диалогқа түсіп, өз шығармасын солармен салыстыру, қайта пайымдау, не ирониялау арқылы терең мазмұн жасайды.
???? ИНТЕРТЕКСТУАЛДЫҚ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?
Интертекстуалдылық (intertextuality) — бір мәтіннің ішінде басқа мәтіндерге сілтеме жасау, оларды пародиялау, жалғастыру, терістеу, ирониялау сияқты амалдар арқылы жасалатын әдеби-мәдени диалог.
Жюлия Кристева мен Михаил Бахтин ұсынған бұл тұжырым бойынша, кез келген мәтін — өзге мәтіндердің жалғасы мен ізі.
???? ПОЭМАҒА ТӘН ИНТЕРТЕКСТУАЛДЫҚ ҚАБАТТАР
1. ???? Классикалық әдеби интертекст: Абай, Жұбан, Сократ
«Абай атам айтқандай, «түсіндірдік!» деп далбақтап шаба береміз»
???? Абай — қазақ философиясы мен мораль ілімінің символы.
???? Бірақ автор Абай ойына ирониямен қарайды, оны қазіргі қоғамның формализмін әшкерелеу үшін қолданады.
«Мен қазақпын, мың өліп, мың тірілген...» деп жазған кім еді?»
???? Жұбан Молдағалиевтің бұл жолы ұлттың рухын дәріптейтін символ.
???? Бірақ автордың бұл жолды ирониямен, күмәнмен қолдануы — постмодерндік деконструкция үлгісі.
«Философия адамдар үшін жазылған. Сократ, Платон заманынан бүгінге дейін...»
???? Мұнда батыс философиясының каноны да сыналуда. Автор философияның адамды шын мәнінде құтқара алатынына күмәнмен қарайды.
2. ☪️ Діни мәтіндермен интертекст
«Тәурат», «Інжіл», тағы қайсысы бар еді, иә, «Құран»...
???? Үш монотеистік діннің қасиетті кітаптары – ақиқат пен мораль үлгісі.
???? Бірақ автор оларды кең контексте атайды да, дереу материализмге көшеді:
«Материялистер – ақшадан басқа Құдай жоқ!»
???? Бұл — қасиетті мәтіндер мен бүгінгі нарықтық қоғамның дискурсы арасындағы контраст.
???? Осындай тәсіл арқылы поэма дәстүрлі сенім мен қазіргі сана арасындағы құндылық дағдарысын көрсетеді.
3. ☭ Кеңестік идеология интертексті
«Кеңес үкіметі жақсы еді, «Хаил Гитлер!» деген сияқты «Партия жасасын!» деп жүре беретінбіз»
???? Мұнда Кеңес кезеңіндегі риторикаға сілтеме жасалады.
???? Фашизм рәмізі мен партиялық ұранның теңестірілуі — өткір саяси интертекст, пародия.
«Ресей кең болғанымен, шегінерге жер жоқ, артымызда Москуа!»
???? Бұл – кеңестік кино мен патриоттық поэзиядан алынған танымал жол.
???? Мұнда ұраншылдық пен соғыс пафосы постмодерндік ирония арқылы сынаққа алынады.
4. ???? Фольклорлық, мифологиялық интертекст
«Қарға — мыстан кемпірдің қасынан табылады дейді»
???? Қарға бейнесі — фольклордағы зұлым күштің символы. Бірақ автор оны ақтайды, яғни ұжымдық сананың стереотипін бұзады.
«Бүркіт туралы айтсақ, аузымыздан самұрық шығады»
???? Самұрық — түркі мифіндегі қасиетті құс.
???? Автор ұлттық пафос пен асыра ұлтшылдыққа ирониямен қарайды.
5. ???? Өзіндік интертекст (автотекст)
«Мен... Менің...» деп
«Мен емес, басқа біреу сөйлеп тұрған сияқты сезілген жоқ па?»
???? Автор өзі жазған мәтін ішінде өзіне рефлексивтік қатынас жасайды.
???? Бұл — өз мәтініне өзі интертекстуал сілтеме жасау: поэтикалық «мен» бірнеше рет жаңғырып, қайталанады.
???? ИНТЕРТЕКСТ ЖҮЙЕСІНІҢ ФУНКЦИЯСЫ
Интертекст түрі Функциясы
Әдеби (Абай, Жұбан) Құндылық жүйесін қайта қарау, ирониялау
Діни (Құран, Інжіл) Сенім мен шынайылықтың дағдарысын көрсету
Саяси (Кеңес, Ресей) Идеологиялық сарқыншақтарды әшкерелеу
Мифтік (қарға, самұрық) Стереотиптерді бұзу, мифті ирониялау
Философиялық (Сократ, Ницше) Ақыл мен мәннің көлеңкелі тұстарын ашу
???? ҚОРЫТЫНДЫ
Ардақ Нұрғазыұлының поэмасында:
Мәтін ішіндегі мәтіндер — бір-бірімен диалогқа түседі;
Автор өзінің де, өзгенің де мәтіндеріне сенімсіздікпен қарайды;
Кез келген дайын рәміз, идея, ұран, дін, философия – таза шындық емес, жалғанға ұқсас мағына ретінде қайта қарастырылады.
???? Поэма интертекстуалдық тұрғыдан — мәдени кодтардың қақтығысы, семиотикалық дағдарыс және мағына іздеу процесі.
8.
Ардақ Нұрғазыұлының «Қала аспанындағы қарақшы» поэмасындағы интертексттердің мәнін тереңірек ашып, мәдени кодтардың сыну сәттерін қарастырайық.
1. Әдеби интертекст: Абай және қазақ классикалық философиясы
«Абай атам айтқандай, «түсіндірдік!» деп далбақтап шаба береміз»
Мәні: Абайдың рухани мұрасы қазақ мәдениетінің «алтын қазығы» саналады. Абай — өмірдің мағынасын іздеуші, әділдік пен әдіснамалық ойдың символы.
Сыну сәті: Автор Абайдың сөздерін сарказммен, ирониямен қабылдайды. Қоғам Абайдың даналығын жасанды, формалды түрде ғана қолданады, шынайы түсінбейді. Бұл – ұлттық рухани кодтың бетпердесін ашу, яғни нақты мәдени құндылықтардың пайдасыз, формалистік түрде бұрмалануы.
2. Діни интертекст: Тәурат, Інжіл, Құран
«Тәурат», «Інжіл», тағы қайсысы бар еді, иә, «Құран»... Материялистер – ақшадан басқа Құдай жоқ!»
Мәні: Үш ірі монотеистік діннің қасиетті мәтіндері – адамзаттың моральдік және рухани кодтарының негізі.
Сыну сәті: Автор діннің рухани құндылықтарын материализм мен нарықтық қоғамның «құдайсыз» әлемімен қарама-қайшы қояды.
Бұл – сенім мен сенімсіздіктің қақтығысы, дәстүрлі діни кодтардың қазіргі қоғамда құндылығын жоғалтуы, ауытқуы.
3. Саяси интертекст: Кеңес үкіметі және Ресей ұраны
«Кеңес үкіметі жақсы еді, «Партия жасасын!» деп жүре беретінбіз»
«Ресей кең болғанымен, шегінерге жер жоқ, артымызда Мәскеу!»
Мәні: Кеңестік кезеңнің идеологиялық және ұлтшылдық риторикасы – қазақ қоғамының саяси тарихындағы маңызды кодтар.
Сыну сәті: Автор бұл ұрандар мен идеологияларды пародияға салады, олардың шынайы мәнін сұрақ астына алады. Кеңес дәуірінің архаикалық ұрандары қазіргі нарықтық, посткеңестік қоғамда мәнін жоғалтқан.
Бұл — идеологияның жойылуы, ұлттық саяси кодтардың фрагментациясы.
4. Фольклорлық және мифологиялық интертекст: Қарға мен Самұрық
«Қарға — мыстан кемпірдің қасынан табылады»
«Бүркіт туралы айтсақ, аузымыздан самұрық шығады»
Мәні: Фольклор мен мифология – ұлттың мәдени кодтарының көне, архетиптік бөлігі. Қарға – жағымсыз, «қара» бейне; самұрық — жоғары рухани символ.
Сыну сәті: Автор қарғаны қорғайды, ал самұрықты тек идеал ретінде әңгімелейді. Бұл – ұлттық мифологиядағы стереотиптердің, салт-дәстүрдің сынға ұшырауы, кейбір мәдени кодтардың қайта қаралуы.
5. Философиялық интертекст: Сократ, Ницше
«Философия адамдар үшін жазылған. ... Егер ақылға күмәнмен қарамасаң, онда хайуаннан не айырмашылығың бар?»
«Ницшенің қиял әлемінен қиып алған сурет сияқты»
Мәні: Батыс философиясының классиктері — ақыл мен моральдің символы.
Сыну сәті: Автор философияның адамның ішкі нәпсісін, құндылықтарды түзете алмайтынын, ақиқаттың күрделілігін көрсетеді. Бұл — ақылға сенудің дағдарысы, пессимизм.
6. Өзіндік интертекстуалдық сын
«Мен... Менің... Мен емес, басқа біреу сөйлеп тұрған сияқты»
Мәні: Автордың мәтін ішіндегі өзін-өзі күмәнға алу, өзіндік жеке менді сұраққа қою.
Сыну сәті: Бұл — өз-өзін жоғалту, тұлғаның бөлшектенуі, қазіргі замандағы адам болмысының тұрақсыздығын, экзистенциалдық дағдарысын білдіреді.
ҚОРЫТЫНДЫ
Ардақ Нұрғазыұлы поэмасында мәдени кодтар біртіндеп сыналады, қайта қаралады, оларды ирония мен пародия арқылы қайта ойластыру жүреді. Бұл:
Ұлттық рухани және философиялық кодтардың формалдануы, шынайы мәнінен алыстауы;
Діни және саяси идеологиялардың мағынасы мен құндылығын жоғалтуы;
Фольклор мен мифологияның жаңаша түсіндірілуі, кейде оны ирониялау;
Жеке тұлғаның, «Мен» ұғымының фрагментациясы, субъективтіліктің кризисі;
Ақыл мен сенім арасындағы қақтығыс, адамның ішкі драмасы.
Бұл – қазіргі қазақ қоғамы мен мәдениетінің күрделі, көпқабатты, кейде қайшылықты рухани бейнесінің поэтикалық көрінісі.
ҚАЛА АСПАНЫНДАҒЫ ҚАРАҚШЫ
https://www.angime.com/ardak-razboynik-kz
DOLLS IN THE SKY OVER THE CITY
https://www.angime.com/ardak-razboynik-eng
阿尔达克•努尔哈兹.城市天空上的玩偶
https://www.angime.com/ardak-razboynik-eng-1
РАЗБОЙНИК В НЕБЕ НАД ГОРОДОМ
https://www.angime.com/ardak-razboynik-rus