Батыс мәдениеті құр жобалап айта салуға көнбейтін құбылыс. Онда әрбір үтір мен әрбір нүктенің өз орны бар, оны сәл ауыстырсаң, бүкіл мағынасы құриды. Қазір барлық құндылықтар араласуға түскен жаһанданған заманымызда ешкім тек таза ұлттық мәдениетімен шектелмейді. Өз құндылықтарын басқа елдің табыстарымен салыстырып, өзінің деңгейі мен ерекшеліктерін салмақтауға тырысады. Біздің мәдениет кеңістігінде де бұл үрдіс байқалады, бірақ әңгімелері маңыздылығы һәм жүйелілігі арқылы қоғам назарына ілінген зиялылар сирек кездеседі. Солардың бірі 44 жастағы Ардақ Нұрғазыұлы - Қытайдан келген қандасымыз, ақын, прозаик һәм сыншы. 1995 жылы жоғары оқу орнын тамамдаған. 1991 жылдан бастап шығармалары жарық көріп келеді. 2006-2008 жылдары «Шетел әдебиеті» газетінің бас редакторы болған. Қазір «Алматы ақшамы» газетінде тілші. «Жалған бостандық кітабы» (2009 ж.), «Арақұс» (2012 ж. қазақ-қытай тілінде) өлең жинақтарының, «Қазақтың модернистік поэзиясы» (2010 ж.) сын еңбегінің, «Сызықтар мен нүктелер» (2010 ж.) әңгіме жинағының авторы. Өлеңдері ағылшын, қытай тілінде жарық көрген. 

Жалпы Ардақ өзін әлемдегі модернистік бағыттағы әдебиеттің насихаттушысы және өкілі ретінде сезінеді. Қазір постмодернистік философияға да бойлаған сыңайы бар. Енді Ардақтың «Әдебиет порталындағы» дүниелеріне үңіліп көрейік. Кезінде Октавио Пас деген мексика әдебиетінің классигі көп жанрда қалам сілтеген, ақын, эссеист, прозаик болған. 1990 жылы Нобель сыйлығының иегері атанған. Менің ұққаным Ардақ осы кісіні пір тұтып, ұлттық және әлемдік әдебиетке бірдей болғысы келеді. Бірақ Ардақтың басты бағытын қолдасам да, кейбір пікірлерімен келісе алмай отырамын. Мысалы, бір мақаласында мынадай цитата келтіреді. «Харольд Блум айтқандай, өнерде екі түрлі нысан қатар жүреді. Бірі дәстүрді сақтайды, соған сай шығарма жазады. Екінші біреулер дәстүрді жаңарту бағытын ұстанады». Содан кейінгі ой толғамдарында модернистерді әлгі дәстүрді «жаңартушылар» деп атайды. Бұл мүлде олай емес. Модернистер дәстүрге қарсы тұрушылар. Олар дәстүрден саналы түрде бас тартып, ұжымдық санадан мүлде басқа, жекетұлғалық бағытқа көшушілер. «Дәстүрді жаңартушылар» деп постмодернистерді айтуға болады. Бірақ олар дәстүрді бөлшектеп, танымастай өзгертіп, қайта жинайды. Мартин Хайдеггер мұны «деструкция» десе, Жак Деррида «деконструкция» деп атаған. Сөйтіп олар дәстүрді конструктіге, яғни құрама нәрсеге айналдырады. Айтпақшы, Ардақта осы тәсілді көз алдыңызда қолданғандай қылатын бір шумақ бар.

Домбыраның екіішегі ешқашан тілдеспейді,

Оларды шанақта саусақтар қосады.

Сол сияқты түрлі мәтіндер де зерттеушінің миында қорытылып, жаңа сапаға ие болады. Нұрғазыұлымен тағы бір келіспейтін жерім, «социалистік реализммен қоштасу керек» дейді. Ау, біз онымен баяғыда қоштасып болған жоқпыз ба? 1990 жылдардың өзінде қазақ әдебиетінің талай классигін сынағам. Бұл арада әріптесіміздің шеттен келгені сезіліп тұр. Бұл тіпті оның әлем әдебиетінің авторларын өзгеше атауынан да білінеді екен. Мысалы, белгілі америкалық ақын Оденді «Аутан» дейді, бұл арада ол оның ағылшын транскрипциясындағы фамилиясын сол күйінде алып отыр (Wystan Hugh Auden). Жоғарыда аталған Блумды «Блоом» деп жазады. Қазірігі қазақ әдебиеттануында тиісті академиялық транслитерация қалыптасқан. Арнайы анықтамалықтарды қарау керек еді. Уистен Оденге келсек, ол да модернист ақын. Кезінде Америкада диссидент совет ақыны Иосиф Бродскийді әдеби орта жылы қабылдаған. Бұл туралы Ардақ та жазады. Сонымен қатар Бродскийдің моңғолдар жөніндегі өлеңін келтіреді. Нұрғазыұлы бұл өлең «Жошыға арналған» деп дәлелдегісі келеді. Бұл арада мәселенің басын ашып алу керек. Бродский орыс поэзиясының өзін онша менсінбеген. Ол өте батысшыл болған. Ал Орталық Азия халықтарына қатысты көзқарасын «Чучмекистан» деген өлеңінен байқауға болады. Осындай жағдайда ол Жошыны қайдан дәріптей қояр дейсіз? Бродский сияқты өте ірі құбылыс туралы әңгіме қозғағанда, алдымен оның дүнитанымына сүйену керек, содан кейін барып өз жорамалдарыңды ұсынуға болады. Ең өкініштісі, өз болжамын дәлелдеу үшін Нұрғазыұлы Бродскийдің өлеңін бұрып аударады. Мысалы, соңғы шумағын былай тәржімелеген:

«Төбедегі терезеден көк аспанға көз тастаймын. Құлағыма баяғының асқақ әуені келеді. Ол менің даланы қанға бояған соғысты аңсағаным емес, қайта қазақтар ардақтаған есімнің бір ұлттың ұранына айналған рухтың тамағына тығылғанынан деп білгейсің».

Ал түпнұсқада былай ғана жазылған:

И глаза закатывая к потолку,

я не слово о номер забыл говорю полку,

но кайсацкое имя язык во рту

шевелит в ночи, как ярлык в Орду.

Көріп тұрғаныңыздай мұнда «қайта қазақтар ардақтаған есімнің бір ұлттың ұранына айналған рухтың» деген тіркес жоқ. Тіпті «қазақ» деген атаудың өзі жоқ. Қазақтарды автор ориенталистік сарынмен «кайсак» деп атап отыр. «Бірақ аузымдағы тіл кайсак есімін, Ордаға кіргізер жарлықтай қозғалтады». Жалпы, Бродскийдің поэзиясы эмоцияға өте сараң поэзия ғой. Оның тапқан жаңалығы - тілдің өзіне авторлық беріп, ешбір айрықша интонациясыз тілдің өзін сөйлету. Бұл Батыста табанды көрініс тапқан: «философия да, ойлау әдеті де, поэзия да - бәрі тілде орныққан, тек тіл арқылы жүргізіледі» деген тұжырымнан туындайды. Сондықтан Бродский өзінің 1975-1976 жылғы топтамасын, кейін 1977 жылғы кітабын да «Часть речи» («Сөз табы») деп атаған. Бірақ Нұрғазыұлы мұндай құрғақтау сөзге еш қанағаттанбай, әлгі тіркесті «рухымның бір бөлшегі» деп түсінген дұрыс дейді. Бұл енді «Мен не деймін, домбырам не дейді» деген қазақтың мақалына дәлме дәл келіп тұр. Батыс мәдениеті құр жобалап айта салуға көнбейтін құбылыс. Онда әрбір үтір мен әрбір нүктенің өз орны бар, оны сәл ауыстырсаң, бүкіл мағынасы құриды. Менікі тек осыдан сақтандыру.

Болмаса Ардақ Нұрғазыұлының шығармашылығында қабылдауға тұрарлық біраз нәрселер кездеседі. Оның Батыс топырағында туып, кейін әлемдік салмаққа ие болған модернизм және постмодернизм ағымдарымен айналысуы да оған деген сыйластық туғызады. Мысалы, бір мақаласында: «Модернистік поэзия ақылдық сана мен аңдаусыз сананың үздіксіз тоғысуынан тұрады» дейді. Мұнда ол «аңдаусыз сана» деп орысша айтсақ «бессознательное» деген ұғымның қазақша баламасын дәл тапқан. Меніңше, бұл өте табиғи түсінік.

Мақала туралы сілтеме: https://www.azattyq.org/a/kazakhstan-blog-auezkhan-kodar-on-postmodernism/27768395.html 

Қосымша: 

Ардақ Нұрғазы (Ardakh Nurgaz).У.Қодар мырза, мақалаңыздың тақырыбын: «Ардақ Нұрғазыны тануға талпыныс...» деп қойғанда, дұрыс болар еді... 

Төмендегі мақаланы У.Қодар мырзаның «Азаттық радиосының» сайтында маған қатысты жарық көрген мақаласына орай жазған едім. Мақаланы жазып болып, ойландым да, оны жарыққа шығарғаным жоқ. Себебі ішімде бір дауыс: «Әй Ардақ қайтесің... одан да рахмет айтып қоя салмайсың ба, зейінді адам болса, сен туралы бір беткей кеткенін түсінер, ал түсінбесе, уақыты келер, бұл жолы емес, келесіде көремейсің бе?...» дегендей болды. Сонымен мақаланы жарыққа шығармай, оның орнына «сылап-сипап» бірдеңе жазып сөзді доғарған едім. Арада көп өтей У.Қодар мырза тосынан дүниеде өтіп кетті. Сол күндерде өзімді Құдай бір қақандай сезіндім. Десе де, бұл жазбаны енді жарыққа шығаруға болады. 

Сонымен қазақтың белгілі мәдениеттанушысы, жазушы һәм аудармашы Әуезхан Қодар мырза «Азаттық радиосының» сайтында кезекті шағын жазбасын менің шығармашылығыма арнапты (менің емес, жұрыттың түсінігінде солай). Мақаланың аты «Постмодернизмді тануға талпыныс» деп аталады. Аты таудай мәдениет, әдебиеттанушы сонда не айтыпты дейсіз ғой. Түсінген жанға, ол кісі ештеңе айтпапты! 

Ә.Қодар менің сырыттай баспасөзде жазған дүниелері мен берген сұқбаттарын құныға оқитын, білімі мен талғамына сүйінетін, ерекше сыйлайтын, құрмет тұтатын адамым. «Әдебиетті бір білсе, осы кісі біледі» деп ойлаушы едім. Ол анау постмодернистік заманның құндылықтарын қойшының таяғын жұлып алып, сонымен өлшейтін топас әдебиетші сымақтармен салыстыруға келмейтін тұлға. 

Мақаласында Ә.Қодар менің постмодернизм туралы ойымның қиындысы, О.Пасты қалай қабылдайтыным, Аутонның атын дұрыс жазбайтыным, Иосиф Бродский туралы мен жазған мақалада «қазақ» деген сөздің жоқ екені, т.б. туралы жазады. Сонымен мақала аяқтайды. Бар болған-біткені осы. Сонда әлгі мақаласының басында өзі келтірген «ақын, прозаик һәм сыншы» Ардақ Нұрғазы қайда? 

Басқасын айтпағанда мен «Саябақ», «Құзбасындағы құйын», «Қорқыт» cынды үш поэма жазған ақынмын. Олардың қайсысы болса да, білімі мен білігі, түсінігі жеткен жанға тәп-тәуір әңгіме өрбітетін дүниелер деуге болады. Айталық, Қорқыт туралы қазақтың біраз ақындары поэмалар жазыпты. Мен де жүрек жұтып соған барыппын. Салыстыруға болады ғой. Әлбатта, шын мәдениеттанушы болсаң. Әдебиетке де сол қажет емес пе. Біз әдебиеттанушылар көбінде ескі мәтінен жеріп, жаңа шығарма, жаңа мәтін таба алмай дал боламыз. Мен Ә.Қодарды да дәл өзім сияқты сондай көңіл-күйде шығар деп ойлаушы едім. Бірақ, ол ойым шындық емес екен. Ал шығарма талдағысы келмеген шығар, сын туралы айтқанды қалаған ғой десең, оған да орын жоқ. Сын қажет болса, мен «Қазақтың модернистік поэзиясы» деген бүкіл бір кітап жазған адаммын. Сол туралы айтуға болады ғой. Тіпті кітаптың алғашқы нұсқасының жетерсіздіктері туралы да айтуға болар еді. Менің шығармашылығымнан көлеңке іздегің келіп бара жатса, соны істесін. Сонда сөзіңде салмақ та болар еді. Бірақ, сыншы ол кітап туралы жақ ашпайды. Ә.Қодар мырза оның орнына басы даулы ұсақ-түйек дүниемен айналысады. Және онысын маған және менің постмодернизм туралы түсінігіме қортынды ретінде көрсеткісі келеді. Менің шығармаларым туралы ойланбай, менің дүниетанымыма қалай баға бересіз Ә.Қодар мырза?! Мәдениеттанушы адам осылай шалағай, атүсті жұмыс істеуші ме еді? Түсінсем, бұйырмасын. 

Мақаладағы менің атыма жазылған түкке тұрғысыз «ескертулерін» сөз етпесем де болар еді, бірақ, «мәдениеттанушының» кейбір асыра сілтеуінің басын ашып алмай да болмайды. Айталық, Ә.Қодар Иосиф Бродскийдің өлеңінде «қазақ» жоқ деп қасарысады, ал мен «бар» деймін. Жалпы бұл өлеңде ақын алдымен татарлар туралы (турасын айтқанда татар жылқылары туралы сөз) айтқан, одан кейін қазақ туралы ой қозғайды. Мен бұған өлеңнің ағылшын және қытай тіліндегі мәтінінен мысал келтіре аламын. Ақын мұнда татар мен қазақтың тарихи байланысын артқы көрініс етіп алғаны байқалады. Мұны өлеңді оқыған адамның бәрі түсінеді. Ал ақын өлең тақырыбына орай татарға қатысты айтып келіп қазақ туралы айтса, не ерсілігі бар? Неге біз басы ашық нәрседен біреу қуғандай қашамыз? Неге Иосиф Бродский қазақ туралы жазбауы керек – деген түсінікке үйірміз? Бізді осылай ойлауға итермелеген сірә, не нәрсе? 

Меніңше, Ә.Қодардың Иосиф Бродский туралы түсінігінің «кеңестің» пиғылы басым. Ол өзін аңдаусызда орыс сыншыларының орнына қойып алғанын аңғармайтын сияқты. Сөзінің астарынан «ол еврей ғой» дегендей сыңай байқйалып тұр. Сыншының Иосиф Бродский туралы айтқан пікірінің еш жаңалығы жоқ, оны мен өте көп жерден кезіктіргенімді айтқым келеді. Бір нәрсе анық, кеңестік дүниетаныммен тәрбиеленген адам Иосиф Бродскийді ешқашан дұрыс түсіне алмайды. Түсінсе де, өтірік түсінеді. Өзін орыстық дүниетанымның бір бөлшегімін деп сезінетін сана өздері 7 жасында «еврей екенін» түсіндірген сананы қалай түсіне алсын? Түсіне алмайды, тек түсіндіреді. Онда да тырнақтарын ішіне бүгіп түсіндіреді. Мұнда Ә.Қодар ақынды тұншықтыра алмағаннан кейін, бұрмалауға, залалсыздандыруға көшкен сол топтың бір өкілі болып шыға келгенін өзі де түсінбейтін түрі бар. Өкінішті, әрине. 

P.S: Ойыма Иосиф Бродскийдің: «Бакалға қанша мұз түйірін тастасаң, оның алға басқан қадамын тосуға болады?» деген өлең жолы есіме түсе кетті. Тірісінде ақынды көзге шыққан сүйелдей көрген жүйе енді ақынды қазаққа қиғысы жоқ. Және оған қара терге түсіп өзіміз болысып жатырмыз. Ой, дүние-ай!

2017.07.04. 

Тақырыпқа орай:

 https://vk.com/id230221830z=video230221830_456239024%2Ff45de53aa32bc8aace%2Fpl_wall_230221830