Эрнест Хемингуэйдің өмірде, Испанияның шыжыған ыстық күні шаң басқан бөлмеге түсіп тұрғанын жаны сүйетін, салауатты өмір салтын ұстанып, шарап ішетін болғанын бәрі де біледі.  Және әрбір оқырманның санасынан жемпір киген сақалды шалдың портретін табуға болады. 

Бірақ, шындығында, біз Хэм әкейді тек мәтіндері арқылы таныймыз. Оның виолончелиде ойнағанын, Паундпен я Стайнмен сөйлескенде нені талқылағанын, Шекспирді оқып отырып не сезінгенін білмейміз. Түптің-түбінде романдары қалай жазылғанынан да бейхабармыз. 

1958 жылы The Paris Review редакторларының бірі Джордж Плимптон Хэм әкеймен сөйлесіп қайтқан еді. Әңгіме жазушының ауыр тағдыры, кумирлер, ішімдік және айсберг жайында өрбіді...

-Жазғаннан ләззат аласыз ба?

-Иә.

-Осы процесс туралы айтып бере аласыз ба? Қалай жұмыс жасайсыз? Бәлкім, нақты уақыт кестеңіз бар шығар?

- Роман яки әңгімемен айналысып жатсам, алғашқы күннің шуағы көрінгеннен бастап жазамын. Ешкім кедергі келтірмейді. Жазуды бастайсың… бұрын не жазғаныңды оқисың, егер ары қарай не боларын біліп тұрсаң, жалғастырасың. Белгілі бір жеріне дейін жазып келесің де, тоқтайсың. Тоқтайсың да аз ойланып барып, бастағаныңды бітіру үшін келесі таңды асыға күтесің. Таңғы алтыдан бастап түс ауғанша жалғастыра аласың. Жазуды тоқтатқан сәтте сен босап қаласың, бірақ сонымен қатар іштей толығуды сезінесің. Бұл – ғашықтық сезіміне ұқсас. Ешкім мазаңды алмайды. Ал жаңа күнді күту, айтарлықтай қиын. 

-Жазу мәшинесінен жырақтағанда, жұмысыңыз жайында ойланасыз ба?

-Әрине ойланбаймын. Бұл белгілі бір тәртіпті қажет етеді.

-Жұмысыңыз толықтай біткенде, не кешеден үстел үстінде жатқан жазбаларды өңдейсіз бе?

-Әрқашан. Күнде жазба тоқтаған жерді қайта жазып шығамын. Шығарманы тәмәмдаған соң, баспаға түспей тұрып, тағы бір шолып шығуға мүмкіндігің бар. Соңғы мүмкіндік. Сол мүмкіндікке өмір бойы қарыздар боп өтесің. 

-Қанша рет қайта жазып шығасыз?

-Әр кезде әр түрлі. «Қош бол қорудың» соңғы бетін отыз тоғыз рет жазғанмын. Әйтеуір дегенде өзім қалаған нәтижеге жеттім. 

-Қандай да бір қиындықтар туындады ма?

-Дұрыс сөз таңдай білу…

-Тоқтаған жерді қайта оқу, сізді қуаттандыра ма?

-Ондай жерлерді қайта оқу арқылы жалғасын жазуға күш табасың.

-Шабытыңыз мүлде келмей қоятын кез болады ма?

-Әрине. Бірақ жалғасы не боларын біліп тоқтасаң, келесі күні ештеңеге қарамай жаза бересің. Ертесінде осының әсерінде жүресің, ақырында шабыт та келеді. 

-Торнтон Уайлдердің айтуынша әрбір жазушының ылғи да пайдаланатын тәртібі болуы керек екен. Ол сізді бір кездері жиырма қарындашты бітіріп тастаған дейді…

-Бір отырғанда жиырма қарандашты бірден бітіргенмін деп айта алмаймын. Бір күндік жақсы жұмыс–жеті қарандаш.

-Жұмыс жақсы жүріп кететін арнайы жерлер бар ма? Сіздің шығармаларыңызға сүйенсек Ambos Mundos қонақ үйі осындай жерлердің бірі болар? Басқаша айтсақ, қоршаған орта жазуыңызға әсер ете ме?

-Гаваннадағы Ambos Mundos қонақ үйі жұмыс істеу үшін теңдесі жоқ жер. Бұл Finca (қаладан қашық орналасқан зәулім үй, испан тілінде) керемет жер. Бірақ мен кез-келген жерде жақсы жұмыс істеп кете аламын. Жер таңдамай жаза беремін, тек телефон мен бөгде адамдар, басқа қонақтар кедергі келтірмесе болғаны.

-Жаңа шығарманы жазу үшін эмоционалды тұрақтылықты қажет етесіз бе? Бірде, ғашық болсаңыз жақсы жазатыныңызды айтқан едіңіз. Осыны тарқатып айтып беріңізші.

-Жақсы сұрақ қойдың. Ешкім мазаламаса кез келген уақытта жаза беруіңе болады. Ашуыңды келтіріп, кедергі жасайтындарды елемей жаза беру де өз құзырыңда. Дегенмен ғашықтық сезімімен қанаттанып отырып жазғаныңа жетпейді. Айтып отырғаным түсінікті болса, ары қарай түсіндіруден мән көріп тұрғаным жоқ.

-Қаржылық тәуелсіздік хақындағы ойыңыз? Ол жазушылық бағытпен жүруге кедергі келтіре ала ма?

-Бай-бағландық өмір ерте келсе, және де сен өмірді жұмысыңнан артық жақсы көрсең, онда ол азғындық өмірге деген құштарлық сезіміне қарсы тұратын күшіңді тартып алады. Күндердің бір күнінде жазушылық жұмысың басты ләззатың мен өміріңнің мәніне айналады. Сосын, екеуіңді тек қана өлім ажырата алады. Қаржылай тәуелсіздік–ештеңені уайымдамауға септігін тигізетін көп көмек. Әлденеге алаңдау–жазушыға үлкен кеселін тигізеді. Нашар денсаулықтың зияны сонда, ол алаңдатып қоюымен қатар, бейсанаң мен рухыңды құрдымға жібереді.

-Жазушы боламын деп бекінген жасыңызды атап бере аласыз ба?

-Жоқ. Мен мұны әрқашан да қалаған едім.

-Филип Янг сіздің өміріңіз жайында жазған кітабында жазушы болуыңызға минометтан алған ауыр шок әсер етті деген болжам келтіреді. Әлі есімде, Мадридте сіз мұны жоққа шығарып, суреткерлік қасиетіңіз келе пайда болған жоқ, ол тума талант екенін айтқансыз. 

-Шынымды айтсам Мадридте болған бұл әңгіме есімде қалмапты. Бірақ, Янг пен оның кітабындағы жарақат жайындағы ойлар есімде. Бәлкім, екі рет ми шайқалуды бастан кешіріп, бір рет бас сүйек жарақатын алған соң, айтқан сөздерімнің алдында жауапкершіліктен жұрдаймын. Сіз айтып отырған суреткерлік дарын туа бітеді деген сөздерім есімде. Мүмкін, жаңа айтқан жарақаттарды алған адамның ауызынан бұл пайымды есту күлкілі, бірақ, бұған шынымен-ақ сенгім келеді. Сонымен, бұл әңгімені келесі жарақат алғаныма дейін доғара тұрсақ, қарсы емессіз бе? Дегенмен, мен байланыста болған жақын адамдардың атын есіме салмай отырғаныңызға рахмет. Әңгімелесудің қызығы–жаңа бірдеңенің ашылуында. Бірақ, бұндай сұхбаттың жартысы жарияланбауы керек, әйтпесе оған сен жауапты боласың. Сұрағыңызға қайта оралсақ, жарақаттың салдары өзгеріп отырады. Сүйегің сынбау секілді жеңіл жарақаттар көп қиындық тудырмайды. Кейде тіпті батылдық та береді. Сүйектің сынуы, жүйке жүйесінің зақымдануы, жазушыға да, басқаға да пайдасын тигізбесі анық.

-Болашақ жазушының жасауы тиіс интелектуалды жаттығуларын айтып беріңізші.

-Біріншіден, ол асылып қалуы керек. Жазу–өте қиын. Сосын, міз бақпай, өз-өзіне жаны ашымай, өзін тастап жіберуі керек. Әрине, жақсы жазу үшін. Ақыры аяғында, ол басы асылып қалудан басталатын жақсы шығарма жазып шығады.

-Академияға кетіп қалған адамдар жайында не ойлайсыз? Этика мен мораль позициясын ұстанған көптеген жазушылар әдеби мансаппен қандай да бір келісімге келе алды ма?

-Келісімге келудің ар жағында нені меңзегеніңізге байланысты. Әйелге деген қарым-қатынастағы келісім бе? Немесе, жаман парақ? Жазатын әрі үйрететін жазушы осы екеуін бір мезетте жасай білуі тиіс. Бұны көптеген жазушы өзінің еңбегімен дәлелдеп кеткен. Мен өзім айналыспасам да, қолынан келген адамдарға қызыға қараймын. Академиялық өмір, жазушыны керек емес тәжірибелер үйіндісіне лақтырып жіберіп, өмірді тануға деген құштарлығын тоқтатып тастар еді деп ойлауға бейіммін. Білім болса, жазушының жұмысын күрделендіре түсумен қатар, көп жауапкершілік арқалатады. Қандай да бір ұлы шығарманы жазып шығу, күніне екі сағатыңды алса да, толыққанды жұмыс. Жазушы мықты бола алады, бірақ жақсы жазушы жақсы жазушыға қас. Құдығыңда су болғаны дұрыс, бірақ сол суды уақытында сарқып алып, қайта су жиналғанын күту–тіпті жақсы. Сұрақтан алыстап кеткен секілдімін, шынымды айтсам сұрағыңыз қызық емес. 

-Жас жазушыларға газетте жұмыс істеуге кеңес берер ме едіңіз? Kansas City Star-дағы жұмысыңыз сіз үшін пайдалы болды ма?

-Star-да қысқа әрі нақты жазып үйренуге мәжбүр болдым . Бұл тәжірибе барлығына бірдей пайдалы. Газеттегі жұмыс жастарға кері әсер етпейді, қайта тез жазуға үйретеді. Қарабайыр жауап үшін кешірім сұраймын. Бірақ, осындай таптаурын сұрақтар қойғанда, дәл сондай жауыр болған жауаптар алуға дайын болуыңыз керек.

-Transaltic Review-ге жазған хатыңызда журналист боп жұмыс істеудің жалғыз себебі–ақша деген екенсіз. "Жақсы дүниені сөзіңмен құртқанда, орнына ақша аласың"-дедіңіз. Жазушылық–адамның өзін-өзі құртуға бастайтын жол деп санайсыз ба?

-Бұны қашан жазғаным есімде жоқ. Бұл таяз ойлау мен назар аударатын дүние екен. Дегенмен барынша шын жауап беріп көрейін. Жазушылықты өз-өзіңді құртуға алып баратын жол деп санамаймын. Ал, журналистика болса, белгілі бір шегіне келген кезде, дарынды жазушы үшін қауіпті мансапқа айналады. 

-Басқа жазушылар бірлестігінің интелектуалды рухы автор үшін маңызды деп есептейсіз бе?

-Әрине.

-Жиырма жасыңызда Парижде жүргеніңізде басқа да шығармашылық адамдарымен жақындықты, бірегейлікті сезіндіңіз бе?

-Жоқ. «Бірегейлік сезімі» болған жоқ. Біз жай ғана сыйластық. Менімен құрдас әрі менен үлкен суретшілерді құрметтедім. Олар– Гриса, Пикассо, Брака, Моне(ол кезде тірі еді), және кейбір жазушылар – Джойс, Эзра, Стайн…

-Сол жылдары шығып жатқан кітаптар әсер етті ме?

-«Улисстан» кейін сезінбедім. Оның да тура әсері болмады. Бірақ, сол кездері біз білетін кітапқа тыйым салынған еді, біз ол үшін шайқасуға мәжбүр болдық. Оның жұмысы бәрін өзгертіп, болашағымызға жол ашып берді. 

-Жазушылардан жазып үйрендіңіз бе? Мысалы, кеше Джойс кітаптар туралы айта алмайтын дедіңіз. 

-Бірдей ойлайтын жазушылар өз араларында басқа біреудің кітабын талқылайды. Жазушы өзінің жазғаны жайында азырақ айтса жақсы. Джойс ұлылардың қатарынан еді. Ол өзінің жазғанын түсіндірмейтін, басқалар оны оқу арқылы ғана түсініп жататын.

-Соңғы кездері жазушылар жиналатын жерден қашқақтап жүрсіз. Неге? 

-Бұл қиын дүние. Жазушылыққа не ғұрлым берілген сайын, сол ғұрлым жалғыз қаласың. Ең жақын деген бұрынғы достарың бақилық болады, қалғандары кетеді. Кейде болмаса, оларды көрмейсің. Бірақ сен жазасың. Жаза түскен сайын, сол бір жас кезіңде бірге отырып  кофе ішкендегі байланысты қайта сезінесің.  Күлкілі, анайы ойларға толы хат жазылып шығады. Және олар сол кездегі әңгімелер секілді тамаша… Бірақ сен жалғызсың, жұмыс деген күтіп тұр, уақытың тығыз. Сезімге еліріп, беріліп кету–кешірілмес, жуып-шайуға келмес күнә.

-Замандастарыңыз сізге қалай әсер етті? Гертруда Стайн, Эзра Паунд, Макс Перкинстар сізге не берді?

-Кешіріңіз, бірақ мен мұны түсінбеймін. Мисс Стайн маған әсер еткені туралы бірнеше қатемен айтып берген еді. Ол үшін, менің «Фиеста. Күн шығады» романымнан диалогтарды үйренген соң, бұлай айту маңызды болды. Мен оны қатты жақсы көрдім. Тіріден, не өліден әлдене үйрену, мен үшін жаңалық емес, бірақ бұл Гертрудаға соншалықты әсер етеді деп ойламаппын. Сол уақытта ол онсыз да жақсы жазатын. Эзра болса дүниедегінің бәрін білетін мықты интеллектуал еді. Ішіңіз пысып кетпеді ме? Осы отыз жыл бұрынғы әдебиет жайындағы асхана өсектері жүрек айнытарлықтай жиіркенішті. Бұлар әр адамның аузынан әр-түрлі шығып, өзіндік құндылыққа ие болады. Ең дұрысы–Гертрудаға бар үйреткені үшін алғыс айту; оны қалай жақсы көретінімді түсіндіру; Эзраның ұлы ақын әрі жақсы дос екенін айту; Макс Перкинстің маған жақындығы сошалық, оның өліміне әлі де сене алмайтынымды білдіру. Ол, басуға болмайтын анайы сөздерді айтпағанда, материалды жөндеуімді ешқашан өтінген емес. Сөздерді алып тастайтын, бірақ қайсыбіреулер не жазылғанын білді. Ол мен үшін редактор емес, дана дос әрі керемет жолдас бола білді. Оның шляпа кигені, ернінің бүртүрлі қозғалысы ұнайтын.

-Жазушылығыңызға әсер еткен кім?

-Марк Твен, Флобер, Стендаль, Бах, Тургенев, Толстой, Достоевский, Чехов, Эндрю Марвелл, Джон Донн, Мопассан, Киплинг, Торо, капитан Марриет, Шекспир, Моцарт, Кеведо, Данте, Вергилий, Тинторетто, Иероним Босх, Брейгель, Патинир, Гойя, Джотто, Сезанн, Ван Гог, Гоген, Иоанн Креста, Гонгора– айта берсем бір күн кетер. Бұл менің эрудициямды көрсеткендей болуы мүмкін, бірақ олай емес. Және бұл ескі, әрі топастығыңды көрсететін сұрақ та емес, бұл– арлы жауапты талап етеді! Жаңа суретшілерді де атадым, себебі олардан жазушыдан оқығандай үйрендім. Сіз, бұл қалай?- деуіңіз мүмкін. Түсіндіру бірнеше күнді қажет етеді. Музыканы, композиторларды зерттеп жүргендер мені түсінеді деп ойлаймын.

-Музыкалық аспапта ойнай аласыз ба?

-Мен виолончелиде ойнағанмын. Анам бір жыл бойына музыкамен айналысуға итермелеген-ді. Ол менің қолымнан келеді деп ойлады, бірақ менде бұл қасиеттің биттей бөлігі де болған жоқ. Біз камераның музыкасын орындайтынбыз: әлдекім скрипамен ойнауға келетін, әпкем виолада, анам болса пианиноны алатын. Виолончельді мен ұстайтынмын, бірақ жер бетінде менен сорақы ойнайтын адам болған жоқ. 

-Атаған адамдарыңызды қайталап оқисыз ба? Мысалы, Твенді

-Твенсіз екі-үш жыл жүре тұруға болады. Ол есте қаларлықтай жазушы. Мен жылда Шекспирді қайталап оқып тұрамын. Жиі "Лирін". Сізде сондайсыз деп үміттенемін.

-Оқимын. Кез келген бос уақытымда оқимын. 

-Ылғида қанша кітап болса, сонша оқып отырамын. Тіпті барлығын оқып тастамау үшін өз-өзімді тоқтатуға тура келеді. 

-Сіз күнделіктерді оқисыз ба?

-Егерде авторды жеке танысаң, шығармасын түсіну қиын емес. Бірнеше жыл бұрын бір адам мені «Сені сағынып күңіренген қоңыраулардың сюжетін соның киносценариінен ұрлады деп айыптаған. Ол оны Голливудтағы бір сауық кешінде оқыған екен. Оның сөзінше мен сол жерде болған екенмін. Енді, тым құрымағанда Эрни есімді жігіт болыпты. Соның өзі миллион долларға арыз түсіруге жеткілікті еді. Сол уақытта ол Northwest Mounted Police, Cisco Kid-тің продюсерлерімен де соттасып жатқан еді. Оларда сценариін ұрлапты-мыс. Біз сотта кезіктік. Ол жай ғана банкротқа ұшыраған адам боп шықты. 

-Жақсы, біз жаңағы тізімге қайта оралып суретшілердің бірін алсақ, мысалы, Иероним Босх. Оның қорқынышты, символдық туындылары сіздің шығармашылығыңыздан әлдеқайда бөлек қой. 

-Менде де қорқыныш болған, ол басқаларда да бар. Кітаптың құндылығы автордың әдейілеп қосқан дүниелерімен өлшенеді. Егер жазушы оларды білмей қосса, ақымақ боп көрінері белгілі. 

-Бұл, сіздің тізіміңіздегі жұмыстарды жақсы білсек, тәуір жазуға көмек береді дегеніңіз бе? Ол стиль қалыптастыруға көмектесе ме?

-Бұның бір бөлігі көру, есту,ойлау, сезінуден тұрса, екінші бір бөлігі жазудан тұрады. Стилдің қалай келерін ешкім болжап білген емес, сенде оны білмейсің!

-Сіздің романдарыңызда символдық бар деп ойлайсыз ба?

-Менің ойымша символдар сыншылар тапқан жерде ғана бар. Қарсы болмасаңыз, ол хақында айтпай-ақ қойсам. Кітап жазу онысызда оңай емес, және артынан оны түсіндір демесе тіпті жақсы болад еді. Оның үстіне түсіндіріп отыру, оқырманның қолындағы нанын тартып алғанмен тең. Егер мені бес-алты адам түсінсе, мен неге араласуым керек? Романның жолдарының арасынан тапқаныңыз, сіздің оқуыңыздың құндылығының өлшемі болмақ.

- Осыған байланысты тағы бір сұрақ: жарнама редакторларының бірі «Күн шығады» -дан тауып алған коррида мен романның өзінің кейіпкерлерінің арасындағы ұқсастыққа қызығушылық білдіреді. Оның айтуынша алғашқы сөйлем "Роберт Кон–боксшы"деп басталады. Кейін desencajonada кезінде хуки мен джеби ұратын боксшы ретінде танылады. Бұқаны басқарған кезде өз орнын босатып бергені секілді Роберт Конда белсіз Джейкке жүлдені беріп жібереді. Редактор ойы осылай жалғаса береді. Оның көкейкесті сұрағы: романды бұқалардың қайғылы сайысымен байланыстыру саналы түрде қабылдаған шешім бе?

-Редактордың есі дұрыс емес секілді екен. Джейкті «белсіз» деген кім бар? Әрине, оның күші жетпейтін, бірақ оның ол жері аман-сау болған. Ол сезімнің барлық түрін бастан кешіретін де, соңына дейін жеткізе алмайтын: оның дерті психикалық болды, физиологиялық емес. Сол үшінде ол белсіз емес. 

-Осындай нәзік дүниелерге тиетін сұрақтар жүрегімді айнытады.

-Бұл сұраққа қылшығым қисаймайды. Мен әлі күнге жазушы өз жазғаны туралы айтпауы керек деген позицияны ұстанамын. Ол диссертация үшін емес, көз үшін жазады. Алғашқы рет оқыған кезіңізде шығарманың кішкентай бөлігін ғана қамтисыз, бірақ бар елді көре алмайтыныңызға сенімді болыңыз. 

-Тақырыпты жалғастыра түссек: жазушыларға «work-in-progress» деп айтпауға кеңес беретініңіз есімде. Себебі, жазушы әлденені айтып қоюы мүмкін ғой. Сіз неге олай ойлайсыз? Мен мұны Твен, Уайльд, Тербер, Стеффенс сынды жазушылар шығармаларын дауыстап оқыған сайын бояуы қанықтана түсетін еді ғой деген оймен сұрап отырмын. 

-Твеннің «Гекльберри Финнін» біреуге оқып бергеніне сене алмаймын. Егерәки шынымен оқыған болса, кітаптарын жақсы демей-ақ, нашар деп айта беруімізге толықтай құқылымыз. Ал Уайльтты білетіндер, оны жазушыдан гөрі айтушыға балайтын. Стеффанстың жазғанынан айтқаны әлдеқайда артық еді. Бұған сену де қиын. Егер Тербер жазғаны секілді әңгімелесе алса, ол әлемдегі ұлы әңгімелесуші болар еді. Өзінің саласын керемет әңгімелеп беретін, әрі тілі майда адамды білемін, ол– Хуан Бельмонте, матадор.  

-Өзіңнің жеке-дара стиліңді қалыптастыру үшін не істеу керектігін айтыңызшы…

-Бұл жазуға деген құштарлығыңды өлтіретін, жауап беруге бірнеше күн кететін қиын сұрақ. Стиль деп кеңірдек жыртып жүргендердің барлығы жаңа затты дүниеге әкеле алмай жүрген ебедейсіздер. Классик деп атайтын кейінгі буындардың қай-қайсысы да алдыңғыдан ештеңкемен ерекшеленбейді. Алғашында ебедейсіздіктері тайға басқан таңбадай боп көрініп тұрады да, кейін байқалмай кетеді. Жазушылар оқырманға өзінің ебедейсіздігін көрсеткенде жұрт оны стиль екен деп ойлайды. Сосын сол жазушылардан үлгі алып, ізін жалғайды. Бұл жиіркенішті. 

-Бірде, сіз маған кез-келген әдебиеттің негізгі мақсаты үйрету, сезіндіру екенін айтқансыз. Бұл ұстанымды «Қанышер», «Он үндіс», «Бүгін жұма» (бір күнде жазылған) және сіздің алғашқы романыңыз «Фиеста. Күннің батуына» қолдануға бола ма? 

-Қане, көрейік… “Күн шығадыны” мен дәл өзімнің туған күнімде, яғни жиырма бірінші шілдеде, Валенсия қаласында бастаған едім. Жұбайым Хедли екеуіміз Фериге шілденің жиырма төрті күні жақсы билетін алмақ ниетпен ерте бардық. Ол кезде менімен құрдас дегеннің бәрінде бір-бір романнан бар болатын. Ал мен болсам әр-бір абзацты жазу үшін ақ тер, көк тер боп қиналатынмын. Сонымен, туған күнімде жаза бастадым, Фери кезінде жаздым, таң ертең төсекте отырып жаздым, кейін Мадридке көшіп барып сол жерде жалғастырдым. Жазуға жақсы жағдай жасалған бөлемеміз бен мен жұмыс істейтін стөлім бар еді. Кейде бұрышта орналасқан Pasaje Alvares сыраханасында отырып жазатынмын. Ақыр аяғында күн қатты ысып, жазуға кедергі келтіре бастағанда біз Андайдағы кішкентай әрі арзан қонақ үйге тұрақтадық. Қонақ үй кең жағажайда орналасқан еді, ол жерде жұмыс өнімді жүрді. Кейін біз Парижге келген соң алты аптамды сарқ еткен жұымысымның алғашқы дәптерін тамамдадым. Оны мен өте қызық акценті бар Натан Аск атты жазушыға көрсеттім. Ол болса: «Хем, роман жаздым дегенде нені меңзеп отырсың? Роман? Пішту»-деді. Натанның сөзі көңіліме тимеді, қайта жазып, саяхаттап жүре бердім. 

      Сіз жаңа атаған әңгімелер Сан Исидрода бір күн ішінде жазылды. Бірінші, алдында сәтсіз шығып жүрген «Қанышерлерді» жаздым. Түс ауған соң жаттым да «Бүгін жұманы» жазып тастадым. Көп ішіп қойған едім, бәлкім,мас боп қалдым; бір отырғанда алты әңгіме жазбақ ниетім болған. Сосын киіндім де Fornis-ке серуендеп барып кофе ішіп қайтқан соң «Он үндісті» жазып қойдым. Өз-өзімнен көңілім қалды да брендиден тартып жіберіп, жатып қалдым. Тамақтану есімнен шығып кетіпті, сол үшін қызметшілердің бірі треску, кішігірім стейк, қуырылған картоп және Valdepeñas-тың бір шөлмегін алып келді. Қонақ үйдің иесі, жасы үлкендеу әйел, менің дұрыс тамақтанбайтынымды байқап жүретін, сол жіберген екен. Төсекте отырып  асты қызыл шараппен араластырып жегенім әлі есімде. Қызметші шараптың тағы бір шөлмегін алып келетінін ескертіп, синьора түнде де жазады ма екен деп сұрап жатқанын айтты. Мен демалып алу керектігін ойладым да, «Жоқ» деп жауап бердім. Ол болса, «Неге тағы жазып көрмеске?»-деді. Мен жазып болғанымды айттым. Ол: «Нонсенс» -деді. «Сіздің әлі алты әңгіме жазуға қауқарыңыз бар.» «Ертең көремін»- дедім.  «Түнде көріңіз»-деді ол. «Кәрі әйел мені тамақпен жіберген себебін түсінбедіңіз бе?» «Мен шаршадым» -дедім. Қызметші тағы да, «Нонсенс,- деді. -Сіз қысқа үш әңгімеге шаршап қалдыңыз. Біреуін маған оқып беріңізші.» «Мені жайыма қалдырыңызшы, сіз жанымда тұрғанда мен қалай жазбақпын?» Сонымен, мен төсcекке отырдым да шарабымды тауысып алып, егер алғашқы әңгімем бар үмітімді ақтаса қандай жазушы болғаным? -деген сұрақтың жетегінде кеттім. 

-Әңгіме ойыңызда қалай көрініс табады? Тақырып, сюжет, кейіпкерлер сіз алдыға жылжыған сайын өзгеріп отыра ма?

-Кейде сюжетті білесің, кейде жұмыс барысында өзгертіп отырасың, және соңы да белгісіз болып тұрады. Жүрген сайын өзгере береді… Кейде қимылыңның баяулығы соншалық, байқалмайды да. Бірақ бұл оның жоқ дегені емес. 

-Роман жазып жатқанда қатаң тәртіпті сақтайсыз ба?

-«Сені сағынып күңіренген қоңырауларды» жазып жатқанда бұл кәдімгідей кедергі болған. Асылында, романның негізгі оқиғаларын білетінмін, бірақ өмірі басқа да оқиғалар қосылып кете берді. 

-«Африканың көк таулары», «Өзеннің арғы бетіндегі ағаштар саясында» романдары алғашында қысқа ғана әңгіме ретінде жазылған ба еді? Егер шынымен осылай болса, жазушы ештеңені жоғалтпай бір формадан басқасына ауысып кете ала ма?

-Жоқ, олай емес. «Африканың көк таулары»- роман емес, бірақ континенттің образын көріп, оны қиялмен ұштастырсам деген абсалютті шындыққа ұмтылған кітап. Ол жұмысты біткен соң екі қысқа әңгіме жаздым: «Килиманджаро қары», «Фрэнсис Макомбердің қысқа бақыты». Бұларды мен бір айға созылған аңшылықтан алған әсерімнен жазған едім. Және дәл сол кезде «Африканың көк таулары» және «Өзеннің арғы бетіндегі ағаштар көлеңкесіндені» жазуға талпыныс жасап жүргенмін. Яғни шағын әңгімелер, көлемді туындылардың бастауы десе болады. 

-Бір жұмыстан басқасына ауысу сіз үшін қиындық тудырмай ма? Немесе сіз алғаш бастаған жұмысты аяқтап тастауды жөн көресіз бе?

-Осы сұрақтарыңызға жауап беру үшін маңызды жұмыстарымды ысырып қойғаным, нақ көк есек екенімді көрсетеді. Бұл үшін жауапқа тартылатыным анық. Алаң болмаңыз.

-Басқа авторламен бәсекеге қабілеттімін деп ойлайсыз ба?

-Бұл сұраққа бас қатырып көрмеппін. Мен құрметтейтін, бірақ әлдеқашан жер жастанған жазушылардан артық жазуға деген талпынысыма дағдыланып қалғанмын. Қазір жай ғана өзімнен асып кеткім келеді. Бары сол.

-Уақыт өте келе жазушының бойындағы дарын сарқылатынына сенесіз бе? «Африканың көк таулары»-ында Америка жазушылары уақыт өте келе кәрі қақпасқа айналатынын айтқан едіңіз…

-Өз жұмысын жақсы білетін адамдар есін ең соңында жоғалтуы керек. Егер байқаған болсаңыз, жаңағы сөйлемді австриалық кейіпкердің атынан айтамын. Оның әжуаға жақын екенін ескерген жөн. Ол әңгімені өміршең мәлімдемесіз аса ыждағаттылықпен қосқанмын. Жалпы айтқанда жақсы шықты. 

-Кейіпкерлер жайында сөйлеспедік. Шығармаларыңыздағы кейіпкерлер өмірде болған ба?

-Әрине жоқ! Кейбірі–иә. Негізінен кейіпкерлерді өз білімің мен басқа адамдардың тәжірибесіне сүйене отырып ойлап табасың. 

-Өмірдің кейіпкерін кітаптың кейіпкеріне айналу процесін айтып беріңізші?

-Шынымен-ақ айтқан болсам шынайы болмас еді…

-Фостер секілді «тар» кейіпкер мен «көлемді» кейіпкер арасын ажыратасыз ба?

-Егер, әки кімде кімді фотограф секілді бастан-аяқ суреттесеңіз бұл, портреттің тар болып шыққаны. Менің ойымша бұл сорақының ең төменгі деңгейі. Ал егер портретті біліміңе, сезіміңе, әсеріңе қарай суреттесең ол барлық мағынада көлемді боп шығады.

-Қай кейіпкеріңізге деген ерекше сезіміңіз бар?

-Бұл тым көп тізім.

-Кітабыңызда ештеңенің өзгермейтінін біле тұра оқыған ұнай ма?

-Кейде, ауыр жұмыс кезінде көңілімді көтеру үшін оқып тұрамын. Ондайда есіме жазудың тым ауыр екені түседі, кей кезедерде тіпті мүмкін емес. 

-Кейіпкерлеріңізді қалай атайсыз?

-Барынша жақсы атауға тырысамын.

-Жазып жатып кейіпкерге байланысты дүниелерді түртіп отырасыз ба?

-Жоқ. Мен оны жұмыс біткен соң жазамын. Кейде саны жүзден асып жығылады. Кейін олардан құтыламын. 

-Егер олар шығармаға сай келсе басына жазатыныңыз бар ма? «Таулар ақ пілдерге ұқсайды» деген секілді?

-Иә. Тақырыбы кейін келеді. Prunier-де бір қызды жолықтырғаным бар. Оның түсік тастағанын білетін едім. Әрине ол жайында сөйлеспедік. Бірақ… Үйге қайтар жолда осы жайында ойланып, түскі асымды жіберіп алып күні бойы жазғанмын. 

-Демек, жазып жатқаныңызда сюжет пен деталь іздеген бақылаушысыз ғой?

-Әлбетте. Жазушы бақылауды доғарғанда оның жазары да таусылады. Бірақ ол саналы түрде бақыламауы керек. Бәлкім жазушылыққа жаңадан келген адамдарға бұл жақсы көмек болар. Уақыт өте оның көргендері, көңілге түйгендері үлкен кітапханаға айналады. Бұның біреуге пайдасы тисе айтайын: мен қашанда «айсберг принципі» бойынша жазуға тырысамын. Сегіз мұз тауының жетеуі – су астында. Ол бөлігі жасырынған. Егер жазушы өзі білмейтін әлденені жіберіп алса, оның шығармасында үлкен бос кеңістік байқалып тұрады. 

      «Шал мен теңіз» мың беттік шығармаға тұрарлық еді. Кітап, ауылдың әрбір адамы, шалдың балалық шағы, өмірі, білімі, балалары жайында айтуға қауқарлы болды. Мұны басқа біреу жазса керемет шығар еді. Жазып жатқаныңда саған дейін жасалғанның аясынан шыға алмай қаласың. Сондықтан да басқаша жазуға талпындым. Оқырманға тәжірибе беру үшін барлық артық деп таныған дүниелерді алып тастауға тырыстым. Бірақ бұл қиын, мен бар күш-жігерімді сарп еттім. 

     Бұл тәжірибені басқалардан артық бере алғаным үшін жолым болды деп санаймын. Менің сәтті жазуымның себепкері – керемет шал мен тамаша бала. Теңіз шалға ылайықты. Жолым болды. Мен марлиннің ұрғашысын көрдім. Бұл жайында жазғанмын. Судың бетіндегі елуден астам кашалотты да көрдім, біреуіне гарпун лақтырып мүлт кеткенінің куәгері де болдым. Балықшылар ауылында көргенімнің барлығын қағазға түсірдім. Айсбергтің су астындағы бөлігін құрайтын – сенің білімің! 

-Арчибальд Маклиш «Kansas City Star»-дағы бейсболды жазып жатқаныңызда тәжірибені беретін «өзіндік» түрін ойлап тапқаныңызды айтқан. Ол, тәжірибені оқырман саналы я бейсаналы түрде қабылдайтын кішкентай, интимді детальдарда екенін алға тартады...

-Өтірік. Мен «Kansas City Star»-да бейсбол жайында жазған емеспін. Арчи 1920 жылдары Чикагода менің ел байқай бермейтін детальдарды іздеп үйренген кезімді есіне түсіргісі келген ғой: алаңның шетінде тұрып қолғабын лақтырған ойыншы; боксшы аяқ киімінің шиқылы; Жек Блэкберн қиымлдағанда байқалатын сұр түсті терісі; және т.с.с. суретші секілді байқаған дүниелерім. Сен Блэкберннің біртүрлі терісін, иегіндегі жараның орындарын, қарсыласымен билеген биін көресің. Осы сәттер оның өмір тарихына алып келеді. 

-Өзіңіз сезініп көрмеген дүниені жазасыз ба?

-Қызық сұрақ екен. Сіз тән сезімдерін айтасыз ба? Олай болса мен «Иә»-деп жауап берер едім. Жақсы жазушы суреттемейді. Ол өзінің я өзгенің тәжірибесіне сүйене отырып ойлап табады, ал тәжірибе болса өз кезегінде табан астынан келуі мүмкін: отбасыдан не қауымнан. Үй құсына ұшуды кім үйретеді? Бұқаның бойында сонша қуат қайдан жүр? Аңға арналған ит иісті қалай сезеді? Бұл менің Мадридте айтқан ойымның жалғасы.

-Жұмыс үстеліне отырмай тұрып сәтсіз тәжірибеден қалай арылған жөн? Африкада құлаған ұшақ есіңізде ме?

-Тәжірибеге байланысты. Бір бөлігінен құтылып та үлгердің. Келесі бөлігі ішіңде жасырынған деп ойлаймын. Бұны қашан, қалай жазу керектігі жайында белгілі бір талаптар жоқ. Бұл жерде жарақат пен адамның айығу сәті маңызға ие. Әлбетте, ұшақтың апатқа ұшырауы тәжірибелі жазушы үшін пайдалы деуге болады. Ол тез арада кейбір маңызды дүниені түсінеді. Бұл тірі қалу сабағы пайдаға асатыны сөзсіз. Тірі қалуға тырысу мен батылдық- көнерген, бірақ өте үлкен маңызға ие түсініктер; әсіресе жазушы үшін. Өзінің қызықсыз, іш пыстырарлық, ұзақ, және өзі секілді ескірген әңгімелерін жазатын қарттарға қарағанда, өмірден ерте озған жазушылар жұртшылықтың сүйіктісі. Соңғысы ылғи да түсінікті және адамгершілікке ие. 

-Жазушы өмір сүріп жатқан уақыттағы саяси-әлеуметтік мәселелер оны алаңдатуы керек пе? 

-Әркімнің өз ар-ұжданы, ұяты болуы керек те оны қалай көрсетемін десе оған ешқандай кедергі жасалмауы ләзім. Саясиланып кеткен авторларды оқи отырып бірнеше бетін қоқысқа тастап жіберуге дайын болуың керек. Көптеген сатқын, жазушылықтан садаға кеткірлер өзінің саяси көз қарасын жиі өзгертеді. Бұл оларды құмарландыра түсетіндей… Және осы құбылыс олардың әдеби-саяси мақалаларында көрініс тауып жатады. Кейде олар көз-қарасын өзгертуге мәжбүр… Асығыстықпен… Меніңше олар бақытты қуып жүр.  

-Эзра Паундтың саяси ықпалы сегрегационист Касперді үрейлендіреді. Сіз әлі де болса ақынды қасиетті Елизавета госпиталінен шығару керек деп ойлайсыз ба? 

-Меніңше, Эзраны шығарып, саясатқа араласпауын міндеттеп, Италияда жазуға мүмкіндік беру керек. Касперді тордың ар жағында көрсем мәз боп қалар едім. Ұлы ақындарға түкке тұрғысыз пікірлер, кеңестер, әлдекімнің авторитеті керек емес. Мен бірнеше атты айтайын: Верлен, Рембо, Шелли, Байрон , Бодлер, Пруст, Жид мораль мен этика алдындағы мүмкіндіктерінен тарықпауы керек. Касперға мұны түсіндіру үшін он жыл кететініне сенімдімін. 

-Жұмысыңызда дидактикалықтың сарыны бар ма?

-Дидактика– бұзылған, қолданыстан шығып қалған сөз. «Түстен кейінгі өлімнің» айтары бар.

-Жазушының бар шығармашылығының бас-аяғында бір-екі идея болады делінеді. Сіз әр-бір кітабыңызда бір-екі идея бар деп айта аласыз ба? 

-Мұны кім айтты? Тым қарапайым естіледі екен. Айтқан бейбақтың өзінде ары-кетсе бір-екі идея бар-ау.

-Жақсы, басқа жолмен көрелік: Грэм Гриннің айтуынша құштарлық кітпақа жүйе бірлестігін береді. Сіз де ұлы шығарма әділетсіздік сезімінен туатынын айттыңыз. Сіздіңше, жазушыға осынау бой бермейтін сезімнен айналып өту маңызды ма? 

-Грин мырзаның мұндай сөздерді айтуға қақысы бар. Бірақ мен оны қолдамаймын. Осындай ауқымды дүниелерді айтатындай жағдайда емеспін. Әділдікке деген құштарлығы жоқ жазушы мектеп газеттерін өңдеп жүре берсін, бірақ оны роман жазуға жолатпаңдар. Кез-келген сен тұр мен атайын дейтін авторға керек дүние–мықты, оқ өтпкейтін shit-detector. Ол жазушының радары болады, ондай барлық ұлы адамдар да болған.

-Және сізге, дарынды жазушы ретінде соңғы сұрағым: өнеріңіздің мақсаты не? Оқиғаның өзіне қарағанда оны жазып шыққан нұсқаңыз неге шынайырақ? 

-Бұл сізді неге алаңдатады? Бар зат пен болған оқиғаға қарағанда сенің білімің мен қиялың қайталану емес, керісінше, шынайы, өзгеше, және су жаңа оқиға. Оны тірі қылған да сен, жақсылап жұмыс істесең мәңгілік өміршек жасаған да сен. Сол үшін де жазасың. Жазудың басқа себебі жоқ.

Тәржімалаған: Думан Терлікбаев