Роман

І

Сіздерге ақиқатын, шындығын айтамын: егер бидайдың дәні жерге түскен соң өлмесе, онда ол сол жалғыз дән күйі қалмақ; ал егер өлсе, онда ол бітік өнімін бермек.

(Иоан інжілі, XII тарау, 24-бет)

Анна Григорьевна Достоевскаяға арнаймын

АВТОРДАН

Кейіпкерім Алексей Федорович Карамазовтың өмір жолын баяндағалы отырсам да, ішімде аздаған күмәнім де жоқ емес. Алексей Федоровичті кейіпкерім деп атағанмен, оның әсте кемеңгер кісі емесін білемін, сондықтан да: кейіпкер етіп аларлықтай оның қандай керемет қасиеті бар еді? Ол соншама не істеп еді? Оны кім біледі, ол қандай ісімен әйгілі болды? Оның өміріне қатысты деректерді зерттеуге мен, оқырман, неліктен уақытымды зая кетіруім керек? — деген сияқты сауалдардың тумай қалмайтындығын күні бұрын сезіп отырмын.

Сүріндірсе — соңғы сауал сүріндірер деймін, өйткені мен оған: "Мұны, бәлкім, романнан өздеріңіз оқып білерсіздер", — деп қана жауап бере аламын ғой. Ал егер романды оқып шыққан соң, одан ғажап дерлік ештеңе таппаса ше, менің Алексей Федоровичімнің керемет деген қасиеттерін байқамаса ше? Бұлай дейтінім, солай боларым күні бұрын сезіп, қапаланып та отырмын. Меніңше, ол ғажап жан, алайда, мұны оқырманға дәлелдеп үлгере алар ма екем деп тағы да қатты күдіктене берем. Гәп мынада болып тұрғаны: ол, бәлкім, қайраткер де шығар, бірақ өлі айқын тұлғаланбаған, дүмбілездеу қайраткер болар. Сонан соң, бұл заманда жұрттан пәлендей бір жарқыраған айқындықты талап етудің өзі әбестік секілді. Сірә, бір-ақ нәрсе күмәнсыз: ол түсініксіз жан, тіпті жүрген бір әпенді десе де болар. Әйтсе де, әсіресе жұрттың бәрі жекелеген ерекшеліктердің басын біріктіріп, мына жапатармағай парықсыздықтан қандай да бір жалпыға ортақ парық-пайым іздеп табуға жанталасып жатқанда, әпенділік пен түсініксіздіктің назар салуға тұрарлықтай болғанынан гөрі, тигізетін зияны көп пе деймін. Әпенділік көп ретте даралану мен оқшаулану ғой. Солай емес пе?

Ал егер сіздер менің осы соңғы пікіріммен келіспей: "Олай емес" немесе "Дәйім олай бола бермейді" десеңіздер, онда кейіпкерім деп отырған Алексей Федоровичтің маңыз-мағынасына менің тіпті жаным марқайып қалуы да мүмкін. Өйткені әпенділік "дәйім" даралану мен оқшаулану бола бермейтіні былай тұрсын, қайта, мұның керісінше, кейде бір тұтастықтың өзегін тек сол ғана бойында сақтағандай, ал онымен замандас адамдардың бәрі қайсыбір ұйтқыған желдің әсерінен одан әлдеқалай уақытша бөлініп қалғандай көрінетін жағдай да кездесіп жатады ғой...

Алайда, менің осынау мүлде тартымсыз, көмескі түсініктемелерге бармай-ақ, ешқандай алғы сөзсіз, жай ғана бастап кеткім де келер еді: ұнатса — онсыз да оқып шықпай ма; бірақ, қырсық қылғанда мен баяндағалы отырған ғұмырнама — біреу де, роман — екеу.

Басты роман — екіншісі, онда кейіпкерімнің осы біздің замандағы, дәл қазіргі кезеңдегі қызметі әңгіме болады. Бірінші романдағы оқиға осыдан он үш жыл бұрын өткен, ол кейіпкерімнің балаң жігіт шағының бір сәті ғана болғандықтан, оны тіпті роман деудің өзі қиын. Әйтсе де, осы бірінші романнан аттап өте алатын емеспін, өйткені екінші романдағы көптеген жайттар онсыз түсініксіз болып қалар еді. Сөйтіп әуелгі қиыншылығым осылайша тағы да шиеленісіп отырғаны: егер менің өзім, яки ғұмырнамашы, ондай жұпыны, дүмбілез кейіпкерге бір романның өзі де көптік қылмас па екен деп күдіктеніп отырғанда, енді келіп екі бірдей романды алға тартуым қалай болар екен, мұндай асқақтық танытқанымды қалай түсіндірер екенмін?

Осы сауалдардың шешімін таба алмай қиналғандықтан, енді ешқандай жауап іздемей-ақ, орағытып өте шығуға тәуекел етпекпін. Сөз сыңайын ә дегеннен осыған әкеп саятынымды байқаған сұңғыла оқырман мұны, әлбетте, әлдеқашан сезіп, менің бөстекі сөзге салынып, қымбат уақытымды неліктен зая кетіретініме іштей ренжіген де шығар. Бұған нақпа-нақ жауабым әзір: аса қымбат уақытымды бөстекі сөзге шығындасам, біріншіден, бұл сыпайыгершілік көрсеткенім, екіншіден, кейбір жайттарды алдын ала құлақ қағыс етіп едім ғой деген бақай қулығым да жоқ емес. Әйтсе де, романымның "тұтастығы оншама бұзылмай" өзінен-өзі екі хикаяға бөлінгеніне мен тіпті қуаныштымын да: оқырман бірінші хикаямен танысқаннан кейін: екіншісін оқу қажет пе. жоқ па? — деген сауалды өзі шеше жатар. Әрине, ешкім де толық оқуға міндетті емес; алғашқы хикаяның екі бетін оқығасын-ақ кітапты лақтырып тастап, қайтып қолға алмауына да болады. Бірақ, оқырмандардың ішінде кітапқа қапысыз, әділ пікір айту үшін оны ақырына дейін оқығысы келетін әдептілері де бар ғой, мысалы, орыс сыншыларының бәрі сондай. Міне, ондайлардың алдында, қалай дегенмен, онша қысылмайсың: олардың керемет ыждағаттығы мен адалдығына қарамастан, романдағы алғашқы оқиғаға тап болғанда-ақ кітапты лақтырып тастауына, бір жағынан, нағыз орынды сылтауды мен өзім тауып беріп отырмын. Барлық алғы сөз міне осы. Оның мүлде артық екендігіне көзім жетеді, бірақ жазылып қойғандықтан, мейлі қала берсін.

Ал енді іске сәт делік.

БІРІНШІ БӨЛІМ

БІРІНШІ КІТАП

БIP ӘУЛЕТСЬІМАҚТЫҢ ШЕЖIРЕCI

I

ФЕДОР ПАВЛОВИЧ КАРАМАЗОВ

Алексей Федорович Карамазов осыдан он үш жыл бұрын бір күдікті жағдайда қайғылы қазаға ұшыраған біздің уездегі Федор Павлович Карамазов деген помещиктің үшінші ұлы; кезінде Федор Павлович ел-жұртқа осы оқиғадан кейін (бізде бұл жайында қазір де еске алып жатады) белгілі болған, бірақ бұл жайында кезегі келгенде, кейінірек әңгіме ете жатармыз. Бұл "помещик" жөнінде (ол өмір бойы өзінің мекен-жайында тұрмаса да, бізде оны осылай атай беретін) әзірше айтарымыз мынау ғана: ол әлі де едәуір жиі кездесетін таңғаларлық тип, жай жексұрын, жай азғын емес, сонымен қабат нағыз парықсыз адамның типі еді; бірақ, қалай десеңіз де, бұл типтегі адамдардың бәрі байлық жинауға келгенде жанығып кететін кіл осындай парықсыздар ма деп қаласың. Мысалға Федор Павловичті алайық, ол ең жарымаған, кішкентай помещиксымақ болатын, алайда, өз үйінен бүйірі шығып тамақ ішпегесін бөтен үйдің дастарқанын аңдуды дағдыға айналдырған пендеңіз бақи дүниеге аттанып кеткенде артында таза ақшалай жүз мың сом қалдырыпты. Ол өмір бойы біздің уездегі ең парықсыз делқұлылардың бірі саналған еді. Тағы да қайталайын: бұл жай ақымақтық емес; мұндай делқұлылардың көбін ақыл мен қулықтан әсте құралақан дей алмаймыз, әңгіме нақ парықсыздықта, оның үстіне бір ерекше, ұлттық сипаты бар парықсыздықта болып отыр.

Ол екі рет төсек жаңғыртқан, үш ұлы болатын — үлкен ұлы, Дмитрий Федорович, бірінші әйелінен, қалған екеуі, Иван мен Алексей, екінші әйелінен. Бірінші қосағы біздің уездегі помещиктердің бірі, бай десең бай, ақсүйек десең ақсүйек Миусовтардың әулетінен еді. Анау-мынау емес, жасаулы қыздың, оған қоса айдай арудың, ол аз болса, көркіне ақылы сап өжет қыздың сол кезде жұрттың бәрі іске алғысыз "сүмелек" деп атап кеткен жігітке қалап ғана басын байлағанын оншама бажайлап жатқым келмейді: айтарым: біздің қазіргі ұрпақ ішінде ондай қыздар аз емсе, әйтсе де, ондайлар өткен замандарда да болған ғой. Мен өткендегі "романтикашыл" ұрпақтан сондай бір бикешті білетін едім: қайсыбір көк етіктіге талай жылғы жұмбақ ғашықтықтан кейін, ешбір әуре-сарсаңсыз соның етегінен ұстап, тұғырға қона қоюдың орнына, ол қайдағы жоқ қиямет-қайымды өзіне-өзі ойлап шығарып дауылды түнде биік құз тәрізді жарқабақтан төменде сарқырап жатқан тұңғиыққа құлап, Шекспирдің махаббат жолында құрбан болған Офелиясынан артықпын ба деген өзінің жөнсіз қыңырлығынан ғана мерт болған еді; егер қыздың көптен бері көкейіне ұялатып, аялаған биік құзы сондай керемет көрінбей, оның орнында жұпыны жайпақ жұғалау жатса, онда бұл қайғылы оқиға болар ма еді, болмас па еді. Бұл ақиқат айғақ, біздің орыс өмірінде, соңғы екі немесе үш ұрпақта, мұндай немесе осы тәрізді айғақтар аз болмаса керек. Аделаида Ивановна Миусованың бұл қылығы да сол айғақтар секілді өмірдегі жат сарынның жаңғырығы, тұтқын ойдың күйініші болғандығы күмәнсыз. Кім біледі, бәлкім, ол әйел басының тәуелсіздігін көрсеткісі келген шығар, бәлкім, ол қоғамдық жағдайларға қарсы өз туыстары мен өз әулетінің қаныпезер қаталдығына қарсы наразылық білдіргісі келген болар, бірақ қыздың алып ұшқан қиялы, шындығында, әншейін бір шырт етпе сайқымазақ Федор Павловичтің, бөтен дастарқанды аңдушы ашкөз деген аты шыққанына қарамастан, жақсылыққа бастайтын өтпелі заманның ең бір батыл, сонымен қабат ең күлкілі адамы болып жүргеніне, айталық, бір сәтке болса да оны иландырса, бұған не лаж. Тағы бір қызықтысы, Аделаида Ивановнаның көктен тілегені жерден табылып, істің ақыры жігіттің оны алып қашуымен тыңдап еді. Қайтсем мансапқа жетем деп алақанына түкіріп жүрген Федор Павлович те осындай оқыс әрекетке әрі-беріден соң өзінің әлеуметтік жағдайы себепті де әбден дайын-ды; дәулетті тұқыммен туыстасып, қалыңдықтың еншісіне тиетін мол дүние-мүлікке бір кенелу оны қатты қызықтырған. Ал екеуінің арасындағы махаббатқа келсек, қыз тарапынан да, тіпті Аделаида Ивановнаның сұлулығына қарамастан, жігіт тарапынан да осынау асыл сезімнің жұрнағы да болмаған секілді. Сол себептен мұның өзі, кетәрі емесін сездірсе-ақ, кез келген ұрғашының соңынан кете баруға қашан да әзір тұратын тым әйелжанды Федор Павловичтің өміріндегі бірден-бір айырықша оқиға болуы да мүмкін. Ал құмарлық тұрғысынан онда пәлендей бір әсер қалдырмаған тек жалғыз осы әйел екен.

Аделаида Ивановна таңдаймын деп тазға жолыққанын, бойында оған деген титтей де ыстық сезімнің жоғын алып қашқаннан кейін іле-шала, тез аңғарады. Сөйтіп, асығыс некенің салдары лезде байқалады. Болар іс болып бояуы сіңген соң, амал бар ма, әке-шешесі көп кешікпей қашып кеткен қызының еншісіне тиісті дүние-мүлкін бөліп бергеніне де қарамастан, отбасының шырқы бәрібір жараспайды, жұбайлардың арасында бітпес ұрыс-керіс басталады. Федор Павловичтен гөрі жас жұбай әлдеқайда зор кеңпейілділік пен ізгілік көрсеткенін барша жұрт жыр ғып айтатын; Федор Павлович онда — бұл енді ғана анықталды — келіншегінің қолына жиырма бес мыңдай ақшасы тиісімен-ақ, оны дереу құлқынына қағып алады, содан кейін қыруар байлық тастай батып, судай сіңіп жоқ боп кетеді. Федор Павлович келіншегінің еншісіне тиген кішігірім деревня мен шаһардағы тәп-тәуір үйді де ебін тауып өз атына түсіріп алуға көп әрекеттенеді, тынымсыз бопсалаған, тілемсектенген арсыздығынан әбден мезі боп, оны өлердей жек көріп кеткен жұбайы төзімі таусылғасын, былайша айтқанда, бұл сұмырайға беріп құтылмаса болмас деп қолын бір-ақ сілтегенде, бұл мақсатына да жететін еді, бірақ, бақытына қарай, Аделаида Ивановнаның үй іші араласып, озбырды дер кезінде тізгіндеп үлгеріпті. Жұбайлар жаға жыртысып, жұдырықтасып қалып та жүрсе керек, алайда, жұрт аузындағы аңыз бойынша, сабайтын Федор Павлович емес, керісінше, Аделаида Ивановна екен, осынау адуын өжет, шытынаған қара торы келіншекке тәңірім қара күшті аямай-ақ беріпті деседі. Ақыр соңында, ол жоқшылықтан титықтаған бір семинарист-мұғалімнің етегінен ұстағанды артық керіп, Федор Павловичтен қашып кетеді, сөйтіп үш жасар Митя әкесінің қолында қалады. Федор Павлович көп кешікпей үйін жын-ойнаққа айналдырып, ішкіліктен бас алмайтын болады, арадағы қылт еткен үзілістерде бүкіл губернияны түгел дерлік аралап жүріп, кез келгеннің бәріне Аделаида Ивановнаның оны тастап, басқа біреумен қашып кеткенін айтып шағынады, ең жаманы, ерлі-зайыптылар арасындағы өзге тірі пенде білмеске тиісті қасиетті құпияны ашуға да ұялмайды. Бастысы, жұрт көзінше мазақ болған күйеудің күлкілі рөлін ойнау, өзінің қалай жәбірленгенін бүге-шігесіне дейін әсірелеп баяндау оған қатты ұнайтын, оны тіпті қызықтыратын секілді еді. Мысқылшылар оған: "Федор Павлович, сіздің шен алғаныңызда не түр, онан да қайғы-қасіретіңізге қарамастан, мәз-мәйрам боп жүргеніңізді айтсайшы", — дейтін. Көп адамдар бұған қоса тіпті: ол енді болмашы ғана жаңарған сайқымазақ боп көрінуге құмар, жұртты күлдіру үшін ол өзінің келемеж болғанын жорта сезбегенсиді дейтін. Әйтсе де, кім біледі, бұл оның аңқаулығынан болуы да мүмкін ғой. Ақыр-соңында, ол қашып кеткен әйелінің ізіне де түседі. Ол бейбақ сол кеткеннен Петербургтен бір-ақ шығыпты да, өзінің семинарисімен не істесем де өз еркім дейтін жүгенсіз еркіндікке жетіпті. Федор Павлович дереу жолға қамданып, Петербургте жиналады, — бірақ, не үшін барады? Мұны, әлбетте, өзі де білмейді. Рас, оның сол жолы жүріп кетуі де мүмкін еді; алайда ол осындай шешімге келгеннен кейін, жолға шығар алдында арақ-шарапты судай сапырып тағы бір сайрандасам қайтеді ден ойлайды. Міне дәл осы кезде жұбайының үй іші Аделаида Ивановнаның қайтыс болғаны туралы Петербордан хабар алады. Бейшара бір үйдің шатыры астында жан тапсырыпты, біреулер — сүзектен кетіпті деседі, екіншілері — аштан өліпті-міс дейді. Әйелінің өлгенін естігенде Федор Павлович удай мас екен; біреулер — ол көшеге жүгіріп шығып, қуанғанынан екі қолын жайып көкке қарап: "Жаббар ием, өзің кешіре гөр", — деп жалбарыныпты десе, екіншілері — кәдімгі сәби балаша еңіреп жылағанын көргенінде, оны қаншама жек көрсең де, жаның ашиды екен деседі. Олай да, бұлай да болуы әбден мүмкін, яки ол басына бостандық алғанына қуанып та, бұған еркіндік берген әйелін жоқтап та жылауы әсте ғажап емес. Көп ретте адамдар, тіпті зұлымдар да, біздің білетінімізден әлдеқайда аңқау, ақ көңіл болып келеді. Әрі-беріден соң, біздің өзіміз де сондаймыз.

II

ҚЫБЫН ТАУЫП ҮЛКЕН ҰЛЫНАН ҚҰТЫЛДЫ

Әрине, ондай адамның қандай тәрбиеші және қандай әке бола алатынын көз алдыңа елестету қиын емес. Егер кешегі құдай қосқан қосағы Аделаида Ивановнадан қалған қаршадай ұлын қараптан-қарап есінен шығарса, ол қалай әке болмақ; бұл оның баланы жек көргендігінен немесе өзінің жұбайлық сезімінің қандайда бір қорланғандығынан емес-ті, ол кішкентай жетімегін мүлде ұмытып кеткен еді. Ол қазаға қайғырғансып жылап-сықтап жұрттың мазасын алып, үйін нағыз азғындық қордасына айналдырып есіріп жүргенде, үш жасар Митяны осы үйдің адал ниетті малайы Григорий бауырына басқан, егер сол кезде сәбиге жалғыз соның жаны ашымағанда, бейшараның үстіндегі көйлегін ауыстыратын тірі пенде табылмауы да мүмкін еді. Мұның үстіне, алғашқы кезде ол бейбақты нағашы жұрты да ұмытқандай болды. Сәбидің нағашы атасы, яки Аделаида Ивановнаның әкесі, Миусов мырза, ол кезде дүние салған; ал оның жесір қалған әйелі, яки Митяның нағашы әжесі Мәскеуге көшіп барғалы бері ауыр науқас-ты, ал Аделаиданың сіңлілері, яки Митяның нағашы апалары тұрмысқа шығып кеткен; осы себепті кішкентай Митяның бір жылдай сол малай Григорийдің қолында, ауладағы үйшікте паналай тұруына тура келді. Әкесі тіпті баласын есіне түсірген күнде де (дегенмен, туған әкесі емес пе, баласын мүлде ұмытуы қиын ғой), өзінің дәукестік әдетіне бөгет болмауы үшін оны бәрібір малайдың баспанасына қуып жіберер еді. Бірақ, дес бергенде, марқұм Аделаида Ивановнаның немере ағасы, Петр Александрович Миусов, осы кезде Парижден қайтып келеді; кейін талай жыл тапжылмай шетелде тұрған Петр онда әлі қылшылдаған жас жігіт болатын; білімділігімен, астана мен шет жұрттың тұрмыс салтына машықтығымен, өмір бойы өзін еуропалық санап, ақырында қырқыншы, елуінші жылдардың либералы атанған ол Миусовтар әулетіндегі бір ерекше жаралғаны еді. Ол мансап қуған өмірінің он бойында сол заманындағы Ресей мен шет елдегі шынайы либералдардың талайымен табақтас, тіпті Прудонмен де, Бакунинмен де таныс болған, ел аралап жер көрген қызықты өмірінің аяғына таман әсіресе қырық сегізінші жылы Парижде болған ақпан төңкерісінің үш күнін еске алуды ұнатушы еді және де баррикадалардағы шайқасқа бейне өзі де қатысқандай майын тамызып әңгімелейтін. Бұл оның жастық шағының ең қуанышты естеліктерінің бірі еді. Қара басына жетерлік байлығы да бар-ды, ертеректегі есеп бойынша бір мыңдай басыбайлы шаруасы болса, бұл аз ба, Оның құтты мекені біздің шаһарсымақтың тап іргесінде, әйгілі монастыріміздің жерімен іргелес орналаскан-ды, осы мекен-жайдың мұрагері болысымен-ақ Петр Александрович тіпті жас жігіт кезінен бастап, өзеннен балық аулау хақысы үшін бе, әлде орманнан ағаш кесу хақысы үшін бе, бұл арасын анық білмеймін, әйтеуір бітпес бір дау-шардың соңына түсті, "клерикалдармен" соттасуды керек десеңіз өзінің азаматтық һәм біліктілік парызы деп есептеді. Аделаида Ивановнаның қайтыс болғаны, оның артында Митя деген баласы қалғаны жайында бәрін естіп білген соң — әлбетте, ол немере қарындасын ұмытқан жоқ-ты, бір кезде оған көзі түскені де бар-ды — Федор Павловичке қаны қайнап, бойын ашу-ыза кернесе де, албырт жігіт бұл іске араласа кетті. Ол Федор Павловичпен осы жолы алғаш рет танысқан. Жетім қалған сәбиді тәрбиелеп өсіруді өз міндетіме аламын деп оған ашық мәлімдеді. Федор Павловичпен Митя жайында сөйлескенде, мұның қай баланы айтып тұрғанын мүлде түсінбей, үйінде сондай бір кішкентай сәби бар дегенге таңданған кісіше оның тіпті аңырып тұрып қалғанын Петр Александрович кейіннен, естен кетпес оқиға ретінде, көпке дейін айтып жүрді. Оның бұл әңгімесінде әсірелеушілік те жоқ емес шығар, бірақ онда қалай дегенмен шындыққа жанасатын бірдеңе сөзсіз болуға тиіс. Бірақ тәлімси қалу, кісінің алдында кенеттен бір күтпеген жаңа рөлді ойнау, ең бастысы, кейде тіпті ешбір қажеттігі болмаса да, мысалы, дәл осы жолғы сияқты, өзіне көпе-көрнеу зиян келіп жатса да, сол рөлді ойнамай қоймау Федор Павловичтің сүйегіне сіңген әдет болатын. Әйтсе де, мұның өзі өте көп адамдарға, Федор Павлович түгіл, тіпті аса парасатты деген кісілерге де тән қасиет. Петр Александрович істі қызу қолға алды, тіпті сәбиге (Федор Павловичпен бірге) қамқоршы болып та тағайындалды, өйткені баланың шешесі өлгеннен кейін артында жаман-жақсы болсын иелігі — үй мен мекен-жайы қалды емес пе. Сонымен, Митя шынында да осы немере ағасының қолына барды, бірақ, өзінің отбасы болмағандықтан, ол баланы Мәскеудегі бір барыня — немере апасының тәрбиесіне берді де, иеліктен алатын ақшаның уақытылы жіберілуін реттеген соң іле-шала тағы да Парижге ұзақ уақытқа кетіп қалды. Парижге барғаннан кейін, әсіресе өзінің ой-санасына сондай қатты әсер еткен, кейіннен өмір бойы есінен кетпеген ақпан төңкерісі басталған кезде баланы ол да ұмытты. Мәскеудегі барыня қайтыс болады, сөйтіп Митя оның күйеудегі бір қызының қолына барады. Ол бейбақ бұдан кейін де тұрағын төрт рет ауыстырған болу керек. Федор Павловичтің осынау үлкен ұлы туралы әлі талай жайттар баяндалатындықтан, қазір менің бұл жөнінде сөз еткім келмейді, әзірше тек ең қажетті мағлұматтарға тоқталумен шектелейін, мұнсыз романды тіпті бастай алмайтын секілдімін.

Қалай дегенмен бірсыпыра дәулеттің иесімін, демек, кәмелетке жеткесін біреудің аузына қарамайтын шығармын деген сеніммен өскен Дмитрий Федорович, біріншіден, Федор Павловичтің үш ұлының бірі ғана-ды. Оның бозбалалық, жастық шағы жөн-жосықсыз өтті: гимназияда оқып еді — бітіре алмады, сонан соң әскери мектепке түсті, одан кейін Кавказдан бір-ақ шықты, әйтсе де қызмет бабымен өспей қалған жоқ, бірақ біреумен дуэльде атысып шенінен айырылды, кейіннен қайта көтерілді, армансыз думандатып-ақ, көрді, сөйтіп жүріп қыруар ақшаны шашып тынды. Кәмелетке жеткенше әкесі ештеңе татырмағасын ол бұл кезде біраз борышқа батып та үлгерген еді. Жас жігіт өз еншісіне тиген дүние-мүлкі жайында сөйлесу үшін біздің жаққа арнайы келгенде ғана әкесін алғаш рет көріп, көзбе-көз жүздескен. Әкесі оған сонда-ақ ұнамаса керек; ол әкесінің үйінде көп жатқан жоқ, азын-аулақ ақшасы қолына тигесін иеліктен түсетін табысты бұдан былай қалай алып тұратыны жөнінде шала-пұла келіскен болды да, асығыс жүріп кетті, алайда ол иеліктің қандай және қанша табыс беретіні туралы (қызық емес пе) бұл жолы әкесінен ештеңе біле алмаған. Митяның мол байлықтың иесімін деген теріс ұғымда жүргенін Федор Павлович алғаш көргенде-ақ байқаған (мұны жадымызда сақтауымыз керек). Арамзалығын ішіне түйген Федор Павлович бұған қуанбаса, ренжіген жоқ-ты. Жеңілтек, әулекі, құмартқыш, тағатсыз әрі жүргіш болу керек, ендеше, болмашы бірдеңемен алдай салсаң, соған мәз боп азғана уақытқа болса да сол сәтте-ақ тынышталатын шығар деп ойлаған-ды. Федор Павлович баласының міне осы осалдығын пайдаланып бақты, яки анда-санда бейне садақа бергендей, жартымсыз тиын-тебен жібере салып, бірдеңені уақытша бере қойып алдарқата берді, мұның ақыры мынамен тынды: төзімі таусылған Митя төрт жылдан кейін әкесімен біржола есеп айырысу үшін шаһарымызға тағы бір келгенімде, кенет өз иелігінен ештеңе қалмаған болып шыққанына таңғалды; әкесінен өзінің еншісіне тиген дүние-мүліктің барлық құнынан оның ақшалай қанша артық алып қойғанын есептеп шығарудың өзі бір қиямет, бәлкім. өзі борышты болып қалған шығар; ал, мынадай-мынадай уақытта жарналастыққа өзі ризалық берген мынадай-мынадай келісімдер бойынша бірдеңе дәметуге оның тіпті хақы да жоқ, т.т. деген секілді. Бұған қайран қалған жас жігіт әкесі көпе-көрнеу өтірік айтып, оны алдап отыр деп күмәнданып, тұла бойын ашу кернеп, есінен танғандай халге түскен. Міне, дәл осы жағдай менің бірінші кіріспе романымда баяндалатын немесе дұрысырақ айтқанда, оның сыртқы көрінісі саналатын қайғылы оқиғаға әкеп соқтырған-ды. Бірақ, бұл романға кіріспестен бұрын, әуелі Федор Павловичтің қалған екі ұлы, Митяның інілері, қашан және кімнен туғанын баяндап берейін.

IІІ

ЕКІНШІ HEКE, ТОҚАЛДАН ТУҒАН БАЛАЛАР

Төрт жасар Митядан құтылған соң, Федор Павлович көп ұзамай екінші рет төсек жаңғыртқан. Тоқалымен сегіз жыл отасты. Бір жайтсымақпен бірге болмашы бір мердігерлік іспен басқа губернияға соққанында ол Софья Ивановна деген уылжыған жас қызға үйленін қайтады. Федор Павлович ырду-дырдумен, ішкілікке салынып, жүрген жерін ала тайдай бүлдіріп жүрсе де, өзінің капиталын қажетті іске жұмсауды еш уақытта ұмытпайтын, қолға алған ісін дәйім сәтті тындыратын, әлбетте, мұның өзінде арамзалығы әрқашан бірге жүретін. Софья Ивановна "жетім қыз" екен, бір қараңғы дьяконның жөргектен шықпай жатып жетім қалған сәбиін генерал Вороховтың жесірі, ақсүйек кемпір-генералша өзінің қамқорлығына алып тәрбиелейді. Осынау дәулеті шалқыған бай үйде, қатыгез кемпірдің қолында жетім қыздың қандай қорлықта күн кешкенін бүге-шігесіне дейін білмеймін, бірақ тірі пендеге қарсы тіл қатпайтын, ақ көңіл, момын қызды бірде шоланда асылып өлгелі жатқан жерінен арашалап қалыпты-мыс деген сыбысты естігенім бар; кекшіл болмаса да, парықсыз тірліктің бос дырдуынан есіріп кететін, қыңыр кемпірдің отырса опақ, тұрса сопақ еткен көз түрткісіне бейшара қыз шыдамаса керек. Федор Павлович қызға сөз салады, бірақ кім екенін сұрастырып білгеннен кейін оны үйден қуып шығады, сонан соң ол алғашқы үйленгендегісіндей, алып қашпақшы болады, қыз келіседі. Федор Павловичтің қандай адам екенін дер кезінде толығырақ сетіп білген болса, оған тіпті бұл қыздың да тимеуі әбден мүмкін еді. Бірақ басқа губернияның адамы туралы қысылтаяңда жөнді не біле аласың; оның үстіне он алты жасар қыз қаһар кемпірдің тепкісінде жүргенде суға кетіп өлуді артық көргеннен басқа, нені түсіне алушы еді. Сөйтіп, бейшара қыз есіркегіш мыстаннан құтылғанмен, жарылқағыш жексұрынға таң болды. Бұл жолы Федор Павловичтің қолына соқыр тиын да тимеді, өйткені генералша бұлқан-талқан болын қызға түк те татырмады, ол ол ма, екеуін аямай қарғап-сіледі; бұл жолы оңай олжаға кенелермін деп Федор Павловичтің өзі де дәмеленген жоқ-ты, оны тек бейкүнә қыздың хас сұлулығы қызықтырған еді, ең бастысы, ұрғашының жалаң тән сұлулығына әлі күнге сілекейі шұбыратын әйелжанды жігітті уыздай қыздың үріп ауызға салғандай пәктігі естен тандырған. "Осынау періште көздер онда менің бүкіл жан-дүниемді ұстараша тіліп өткен еді" — дейтін ол кейіннен өзінің жеркенішті жырқылына басып. Әйтсе де, бұзық жолға түскен адамда осының өзі де тоятсыз көңілдің елігуі болуы мүмкін. Ешқандай сый-сияпат көрмеген соң, Федор Павлович әйеліне назданып жатпады, былайша айтқанда, сен менің алдымда "кінәлісің", мен сені "ажалдан арашаладым" дегенді бетіне салық қып, бұған қоса, оның таңғаларлық момындығы мен тілсіз көнгіштігін пайдаланып, ерлі-зайыптылар арасындағы тіпті кәдімгі жай сыпайыгершіліктің өзін аяққа басудан да тайынбады. Үйіне қайдағы бір бұзық қатындар жиналып алып, әйелінің көзінше жын-ойнақ қылатынды шығарды. Сонан соң, мына бір жайтты да айта естиін: бұрынғы барынясы Аделаида Ивановнаны суқаны сүймеген, зердесіз болса да, қыңырайып алып өсиет айтуға құмар, тұнжыраған малай Григорий бұл жолы жаңа барыняны жақтап, соны қызғыштай қорғап, Федор Павловичтің бетінен ала түскенде өзінің жаман малай екенін де ұмытып кететін болады, ал бір жолы жын-ойнаққа жиналған бұзық қатындардың барлығын үйден дүркіретіп қуып та шығады. Бала кезінен біреудің қасы мен қабағына қарап өскен жасқаншақ бейшара, жас келіншек, кейінен көбінесе деревня әйелдері арасында кездесетін талма ауруға шалдықты, ондай науқасты жұрт әдетте желікпе деп айтады. Софья Ивановна қояншығы ұстағанда қатты қиналып, кейде тіпті есінен танып қалады екен. Дегенмен, ол Федор Павловичке Иван мен Алексей деген екі ұл тауып береді, біріншісі — некенің алғашқы жылы, екіншісі — үш жылдан соң туады. Ол қайтыс болғанда Алексей төртке шыққан еді, бірақ шешесі ғұмыр бақиға — әлбетте, көрген түстен болып — оның жадында қалыпты, бұл таңғаларлық, бірақ мұның солай екенін мен білемін. Жетім қалған екі сәби бір кездегі Митяның кебін киді: әкесі бұл екеуін де мүлде естен шығарып, бағу-қағусыз қалдырған соң, олар сол баяғы Григорийді паналап, соның жаман үйшігінде күн кешіп жатты. Қос жетімнің қыршын кеткен шешесін бала кезінде қолына алып, тәрбиелеген адуын кемпір-генералша екі баланы сол жаман үйшіктен табады. Кемпір әлі тірі болатын және осы сегіз жыл бойы намысқойлығы ұстап іштен тынып жүретін еді. Осы уақыт ішінде ол "Софьясының" өлмеші тіршілігі жайындағы анық хабарды үнемі қолма-қол алып тұрған, оның науқас екенін, үйінің жын-ойнақтың қордасына айналғанын естігенде өзінің ас ішіп, аяқ босатушыларына: "Оған сол керек, жақсылықты түсінбегені үшін оған құдайдың қарғысы тиген", — деп екі рет пе, әлде үш рет пе қайталап айтыпты.

Софья Ивановна қайтыс болғаннан кейін дәл үш ай өткесін генералша бір күні шаһарымызға сап ете қалып, салған жерден Федор Павловичтің үйіне барды. Айналасы жарты-ақ сағат болса да, кемпір көп істі тындырып кетті. Кешкі мезгіл болатын. Сегіз жыл бойы жүзін көрмеген кемпірді қарсы алуға шыққанда, Федор Павлович удай мас екен. Генералша оның сиқын көргенде, тіпті ләм-мим деместен, оны жағынан оты шығатындай етіп екі мәрте тартып жіберіп, сонан соң шашынан алып екі-үш рет тұқырта жұлқыған соң, үн қатпастан үйдегі екі бейшараға барыпты-мыс деседі жұрт. Көйлек-дамбалы жуылмаған, үсті-басы кір-кір балаларды көрген бойда-ақ ол Григорийді де жағынан шапалақпен тартып жібереді де, оған балаларды алып кетемін дейді, сонсоң оларды далаға алып шығып, күймеге жылы орап отырғызып кете барады. Григорий шапалаққа қыңқ етпейді, бір ауыз дөрекі сөз шығармайды, қайта, адуын кемпірді күймесіне дейін шығарып салып, иіліп тағзым етіп тұрып оған: "жетімектерге қайырымдылығыңыздың есесі құдайдан қайтсын" — дейді естірте сөйлеп. "Жоқ, сен бәрібір кещесің!" — дейді даңғырлай сөйлеген генералша кетіп бара жатып. Сәтін салайын дегенде бәрі осылай өзінен-өзі орайласа қалатынын тез түсінген Федор Павлович балалардың генералшаның қолында тәрбиеленуі жөніндегі ресми келісімнің бірде-бір шартына ешбір қарсы болған жоқ. Ал кемпірдің шапалағынан көзінен от жарқ еткенін бүкіл шаһарға оның өзі жайып жүрді.

Осыдан кейін көп кешікпей генералша да дүние салады, бірақ, дес бергенде, ол жетімектердің әрқайсысына бір мың сомнан ақша қалдыратыны жөніндегі өсиетін хаттап үлгеріп, бұл ақша "соларды оқытуға және түгелдей тек сол екеуінің қажетіне жұмсалсын және де олар кәмелетке келгенше жететін болсын, ондай бейбақтарға бұл аз қаржы емес, ал бұдан артық жұмсағысы келген кісі өз қалтасынан шығарсын" және тағысын тағылар деп ескертіп кетіпті. Өсиетті мен өзім оқыған жоқпын, бірақ, онда нақ осы секілді таңғаларлық бірдеңенің шайпау жазылғанын есіттім. Кемпірдің бас мұрагері, бүкіл сол губерния ақсүйектерінің басшысы Ефим Петрович Поленов адал адам болып шықты. Федор Павловичпен хат арқылы хабарласқаннан кейін оның өз балаларын тәрбиелеуге қалтасынан бір тиын шығарғысы келмейтіндігіне тез көзі жеткен соң (Федор Павлович мұндайда еш уақытта аузын қу шөппен сүртпейтін, тек әне-міне деп сөзбұйдаға салып, кейде тіпті елжіреген сезімін де төгетін), Ефим Петровичтің жетімдерге шын жаны ашып, әсіресе кішісін, Алексейді, жақсы көріп кетті — сол себепті бала ұзақ уақыт тіпті оның үйінде өсті. Мен оқырманнан осы бір жайтты әуел бастан жадында сақтауды сұраймын. Жас өспірімдер өздерінің тәлім-тәрбиесі мен оқып білім алғаны үшін нақ осы Ефим Петровичке өмір бойы борышты еді. Өмірде өте сирек кездесетін аса ізгілікті әрі адамгершілікті кісі болғандықтан ол балаларға генералша қалдырған ақшаға тиген жоқ. осының нәтижесінде олар кәмелетке жеткенде әрқайсысының бір мыңы пайызымен есептегенде, екі мыңға дейін өскен-ді, ал оған дейін Ефим Петрович балаларды өз ақшасына тәрбиеледі және де әрқайсысына бір мыңнан әлдеқайда көп шығынданды. Мен бұл арада олардың балалық, жастық шағы қалай өткенін бажайлап жатпаймын, әзірге тек айтуға тұрарлық жайттарға ғана тоқталып өтпекпін. Үлкені — Иван туралы айтарым: ол бір түрлі тұнжыраған, тұйық болып өсті, бірақ жасқаншақ жасық емес-ті; ол інісі екеуі бөтен үйде, жат кісілердің рақымшылығымен бірдеме ғып жер басып жүргенін ал әкесі тіпті соның баласымын деп айтуға да ұят біреу екенін он жасында-ақ ұққан зейінді болды. Ваня тіпті сәби кезінен-ақ (қалай болғанда да жұрт осылай дейтін) оқуға таңғаларлық, ғажап қабілеттілігін танытады. Қалай болғанын анық білмеймін, бірақ он үшке толар-толмаста ол Ефим Петровичтің үйімен қош айтысып, Мәскеудегі гимназиялардың біріне, сол кездегі бір тәжірибелі әрі атақты педагогтың пансионына орналасады, ол кісі Ефим Петровичтің бала кезіндегі досы екен. Барлығы, былайша айтқанда, данышпандық қабілеті бар бала данышпан тәрбиешінің қолына тиюі керек деген идеяға еліккен Ефим Петровичтің "игі іске берілгіштігінен" болған еді деп кейіннен Иванның өзі айтып жүрген еді. Оның бер жағында балаң жігіт гимназияны тамамдап университетке түскенде, Ефим Петрович те, данышпан тәрбиеші де бұл дүниеде жоқ еді. Адуын генералшаның өсиеті бойынша өзіне тиісті несібені, өсімімен қоса есептегенде енді екі мыңға жеткен ақшаны алу Ефим Петровичтің заңдастырып үлгермеуі және бізде етектен тартпай қалмайтын әр түрлі немқұрайдылық пен сөзбұйданың салдарынан ұзаққа созылып кетті де, университетте оқыған алғашқы екі жылда жас жігіт көп таршылық көрді. Әлде өзінің тәкаппарлығынан ба, немесе оны жек көргесін бе, әлде ондай әкеден қиналғанда қол ұшын береді деп үміттенуге болмайтынына көзін жеткізген байсалды әрі байыпты пайымынан ба, таршылықтан қатты қиналып жүрген кезінде де ол әкесімен тым болмаса хат арқылы хабарласуға да әрекет жасағысы келмегенін айта кеткен жөн. Қалай болғанда да, жігітіміз асып-сасқан жоқ, қоймай жүріп жұмыс та тауып алды, әуелі күніне жиырма тиынға сабақ берді, содан кейін газет редакцияларына көше оқиғалары жайында "Көрген кісі" деп қол қойып, он жолдық болса да мақала жазып, жарғақ құлағы жастыққа тиген жоқ. Бұл шағын мақалалар әмәнда қызықты ,әрі тартымды жазылатын, сол себепті тез басылып та жататын деседі, астаналарда оқитын жастардың ішінен жоқшылықтан көз ашпайтын, көптеген бақытсыз жігіттер мен қыздар, әдетте, ертеден қара кешке дейін газет-журналдардың табалдырығын тоздырып, французшадан аударма жасау немесе қағаз көшіру жөніндегі бәз-баяғы бір өтініштерін қайталаудан өзге ештеңе ойлап таба алмай жүргенде. ол жалғыз осы қарекетімен-ақ іскерлік пен зерделілік жағынан олардан өзінің шоқтығы биік тұрғанын дәлелдеп те үлгерген еді. Редакциялармен танысып алған соң, Иван Федорович бұл байланысты кейін де үзген жоқ, университетте оқыған соңғы жылдары әр алуан тақырыптардағы кітаптарды өте шебер талдаған мақалаларын басқызып тұрды, соның нәтижесінде тіпті әдеби үйірмелерде де танымал болған. Алайда, ол оқырман назарын өзіне әлдеқалай тек соңғы кезде ғана кенет көбірек аударған, жұрттың көбі оны сонда ғана байқап, жадында сақтаған. Мұның өзі бір өте қызықты оқиға еді. Университетті бітіргеннен кейін Иван Федорович өзінің екі мың сом ақшасына шет елге саяхат жасауға дайындалып жүрген кезінде ойда жоқта көлемді газеттердің бірінде қызықты мақаласын жариялады. Мұндағы ең бастысы сол, мақала оған мүлде бейтаныс нәрсе жайында жазылғандықтан, — өйткені ол оқуды табиғат зерттеуші мамандығы бойынша бітірген еді, — ол мақалаға тіпті басқа мамандықтың адамдары да назар аударды. Мақала сол кезде барлық жерде шіркеу соты туралы көтерілген мәселе жайында жазылған еді. Осы мәселе жөнінде айтылып жүрген кейбір пікірлерді талдай отырып, ол өз пікірін де білдірген. Бастысы — мақаланың сарынында және кенет ғажап қорытынды жасалғандығында еді. Оның бер жағында, шіркеу қызметкерлерінің көбі мақаланы өз адамдарының бірі жазған шығар деген кәміл сенімде болды. Сөйтіп, мақалаға олармен бірге ойда жоқта былайғы жұрт қана емес, тіпті атеистердің өздері де қол шапалақтауға айналды. Сайып келгенде, кейбір сұңғылалар мақаланы бастан-аяқ не бары әдепсіз мазақ пен дөрекі әзіл ғана деп түйді. Мұны ескертіп жатқаным, мақала шаһарымыздың тап іргесіндегі, жалпы алғанда, шіркеу соты туралы мәселеге елеңдеп назар салып отырған әйгілі монастырьге де дер кезінде жетіп, мұндағыларды қатты таңырқатқан еді. Автордың аты-жөнін естіген соң, оның осы шаһардың түлегі, оның үстіне "әлгі анау Федор Павловичтің" баласы екені де анықталды. Дәл осы кезде ойда жоқта мақала иесінің өзі де келіп жеткен-ді.

— Иван Федорович сонда біздің шаһарға неге келді екен? — деген сауалдың мені сонда-ақ бір түрлі мазасыздандырғаны әлі есімде. Оның кейіннен соншама қырсыққа ұшыратқан бұл құтсыз келісі маған көпке дейін тіпті үнемі дерлік күдікті болып қалған. Сондай білімді, сондай тәкаппар және сырттай қарағанда сақ жігіттің сондай азып-тозған үйге, оны өмір бойы елемеген, онымен еш уақытта көріспеген-біліспеген, егер ақша сұраса, өліп бара жатырмын десе де, оған, әрине, бір тиын да бермейтін, екі баласы, Иван мен Алексей, ақша алуға келсе қайтемін деп өмір бойы қалтыраған сондай азғын әкеге жетіп келуі шынында да таңғаларлық еді. Сөйтіп, осындай тәп-тәуір жігіт сондай жексұрын әкенің үйіне келіп жайғасып, бір ай емес, табандатқан екі ай тұрады, екеуі тіл табысады. Екеуінің бір үйде қалай тұра алғаны мені ғана емес, көптеген басқа адамдарды да қайран қалдырған. Федор Павловичке бірінші әйелі жағынан жекжат боп келетін Петр Александрович Миусов — ол жайында мен жоғарыда айтып өткемін — біржола ірге теуіп алған Парижден дәл сол тұста тағы да бізге, шаһар іргесіндегі өзінің мекен-жайына келе қалған еді. Назарын тартқан жас жігітпен танысып, іштей өкінсе де, кейде онымен білім сайысына түскен нақ сол кісінің оған өзгелерден гөрі көбірек таңырқағаны менің әлі есімде. "Ол тәкаппар, өзіне керек тиын-тебенді әрқашан өзі таба алады, шет елге саяхатқа жететін ақшасы бола тұра, ол мұнда несіне келген? Әкесінен ақша сұрап алуға келмегені жұрттың бәріне аян, өйткені ол бәрібір түк те татырмайды. Ол шарапқа қызара бөртіп алып, бұзықтыққа салынатын кісі емес, соған қарамастан, шалдың оған бауыры жабысып қалғанын көрмейсіңдер ме!" — деген ол сонда Иван Федорович туралы бізге. Бұл шындық еді; жас жігіттің әкесіне тіпті ықпалы бары да сезілген; өте ашушаң, кейде тіпті тым бір беткей шадыр шалың оқта-текте баласының айтқанына құлақ асатын секілді де көрінген; кейде тіпті өзін сыпайылау ұстайтын да болған...

Иван Федоровичтің мұнда, бір жағынан, ағасы Дмитрий Федоровичтің өтініші бойынша, соның бір шаруасымен келгенін біз кейін ғана білген едік; Мәскеуден осында келер алдында өзінен гөрі Дмитрий Федоровичке көбірек қатысты бір маңызды іс жөнінде онымен хат алысқаны болмаса, ағасын бұрын еш уақытта көрген жоқ-ты, онымен тек осында келгесін жүздесіп, жақын танысқан. Ол қандай іс екенін оқырман кезі келгенде бүге-шігесіне дейін біле жатар. Бірақ, осы бір ерекше жағдайды естіп білгеннен кейін де Иван Федорович маған жұмбақ жан боп көріне берген, оны біздің шаһарға қай құдай айдап әкелгенін мен түсіне алмағам.

Бұған қосарым, Иван Федорович онда әкесі мен ағасының, әкесімен бітпес дауға түсіп, оны тіпті сотқа да берген Дмитрий Федоровичтің арасындағы делдал, сол екеуін жарастырушы секілді көрінген еді.

Осынау әулетсымақ, қайталап айтайық сонда ғана бірінші рет төрт көзі түгел жиналған да, әкелі-балалылар бірін-бірі өмірінде сол жолы ғана көрген. Ең кішісі Алексей Федорович қана мұнда ағаларынан бұрын келіп, бір жылдан бері осында тұрып жатқан. Міне, осы Алексейді роман сахнасына шығармастан бұрын кіріспе әңгімемде оны сипаттап беру маған бәрінен де гөрі қиынға соғып тұр. Бірақ, ол жөнінде де алғы сөз жазу парыз, мұның өзі ең алдымен аса бір таңғаларлық жайтты, атап айтқанда: болашақ кейіпкерімді романда ә дегеннен кең жеңді, шұбатылған кең жеңді қынама бел қара бешпент киген мүрит кейпінде суреттеуге неліктен мәжбүр болғанымды алдын ала түсіндіру үшін қажет. Иә, онда Алексейдің біздің монастырьда күн кешіп жатқанына бір жыл өткен-ді, маған ол ғұмыр бақи соның тұтқыны болуға әзірленіп жүргендей көрінетін.

IV

КЕНЖЕ ҰЛЫ АЛЕША

Онда Алеша не бары жиырма жаста болатын (тетелес ағасы Иван жиырма төртке, үлкен ағасы Дмитрий жиырма сегізге шыққан еді). Алдын ала айтып қояйын, осынау жас жігіт әсте фанатик емес-ті, сосын меніңше, қалай дегенмен, тіпті мистик те болмаған. Менің ол жөніндегі кәміл пікірімді де біліп қойыңыздар: ол екі аяқты пенде біткенге қаршадайынан жүрегі елжірегіш жан еді, ал оның тақуалық жолға түсуінің бір ғана себебі бар. Онда Алешаны тек жалғыз осы жол ғана еліктіріп, былайша айтқанда, пендешілік ыза-кек түнегінен жарық сәулеге ұмтылған жан дүниесіндегі махаббаттың жетер мақсат-мұратын көзіне тек осы жол ғана айқын елестеткен еді. Сонсоң, бұл жолдың оны еліктірген себебі, онда ол, өзінің пікірінше, таңғажайып адамды — біздің монастырьдегі әйгілі әулие қария Зосымды кездестіріп, ынтыққан жүрегінің алғашқы ыстық махаббатымен соған үйіріле қалған. Әйтсе де, оның тіпті сол кездің өзінде таңғаларлық жан болғанына таласып жатпаймын, ол сәби кезінен сондай-ды. Айтпақшы, шешесі дүние салғанда төртке енді ғана шыққан сәби оны өмір бойына ұмытпаған-ды, шешесінің бет-жүзі, оны қалай еркелеткені "көз алдында ол бейне тірі тұрғандай елестейтін еді" — мен мұны жоғарыда айтып өткенмін. Ал мұндай естелік бұдан да кішірек кезден, тіпті екі жастан да есте қалуы да мүмкін (бұл баршаға аян), бірақ ол өмір бойы қараңғы түнде төбеңнен оқта-текте бір жылтылдаған әлсіз жарықтай ғайып болған үлкен бір ғажап көріністің қалып қойған бір пұшпағындай боп қана елестейді. Осындай бір көрініс Алешаның да жадында қалған: жазғы маужыраған кеш, батар түннің қиғаш сәулесі ашық терезеден ішке түсіп тұр (бәрінен де осы қиғаш сәуле көбірек есінде қалыпты), төр жақ бұрыштағы икона алдында шырағдан сығыраяды, мұны кеудесіне қысып алған шешесі еденде тізерлеп тұрып, Мариям-ананың аруағына сиынып, осы бүлдіршініме шапағатың тие көрсінші деп жылап-еңіреп, бір кезде оны құшағынан босатып, жоғары көтере бергенде... кенет күтуші әйел кіріп келіп, зәре-құты қалмай мұны оның қолынан жұлып алған еді. Қандай ғажап көрініс! Алеша сонда шешесінің бет ажарын да жадында сақтап қалыпты: қаншалықты есімде қалғаны қайдам, бірақ, сол ширыққан күйінің өзінде де оның жүзі бір түрлі нұрланып тұрған секілді еді дейтұғын ол. Алайда, ол бұл естелігін кез келгенге аша бермейтін. Ол бала күнінде де, есейе бастағанында да онша тентек болған жоқ, тіпті сөзге де сараң-ды, әйтсе де, бұл оның сенбегендігінен, жасқаншақтығынан немесе тұнжыраған тұйық мінездігінен емес-ті, қайта керісінше, мүлде басқа бірдеңеден, тек бір өзіне ғана байланысты, өзгелерге қатысы жоқ, тек өзіне ғана өте маңызды, сол себепті басқаларды мүлде ұмыттыратын қандай да бір ішкі уайымнан болатын. Дегенмен, ол адамдарды жақсы көрді: ол адамдарға деген кәміл сенімінен өмір бойы айнымаған секілді еді, солай бола тұрса да, оны тірі пенде еш уақытта я ашық ауыз, я аңқау деп санаған емес. Алешаның бойында жұртқа төреші болғым келмейді, біреуді кінәлауды міндетіме де алмаймын және еш уақытта ешкімге ондай кінә да тақпаймын деп тұратын және де осыған кісіні иландыратын бірдеңе (кейіннен ол өмір бойы осылай болған) бар еді. Алеша іштей жиі қатты күйінсе де, тіпті титтей де кінәламастан бәріне көне беретіндей көрінетін. Ол ол ма, бұл мағынада ол тіпті өзін ешкім таңдандыра да, қорқыта да алмайтын дәрежеге жеткен, ол тіпті балаң жігіт кезінде осындай еді. Әкесінің нағыз жын ойнаққа айналған үйінің табалдырығын жиырмаға шыққанында аттаған адал, жаны пәк жас жігіт көз алдындағы сұмдықты көріп отыруға дәті шыдамағанда үйден үн-түнсіз шығып жүре беретін, бірақ бұл үшін біреуді жек көргендіктің немесе кінәлағандықтың титтей де белгісін сездірмейтін. Бір кезде тамақ асыраушы болып жүргенінде әбден сұңғыла боп алғандықтан, қас пен қабақтың кірбіңін қалт жібермеуге үйренген әкесі алғашта оны күдікпен, тұнжырап қарсы алғанмен ("әйтеуір үндемейді, не бәлесі болса да ішінде"), көп кешікпей, айналасы бірер жұма өткесін-ақ, оны қайта-қайта құшақтап, бетінен жиі-жиі сүйетінді шығарған; көбіне-көп ішкіліктің әсерінен көзі жасаурап, көңілі босап кететіні рас-ты, бірақ оның кенже ұлын өте жақсы көретіндігі әманда сезіліп тұратын; ол өзге біреуді еш уақытта тап мұндай шын пейілден сүймеген шығар...

Осынау балаң жігітті қайда болса да жұрттың бәрі жақсы көріп кететін, тіпті бала жасынан осылай-ды. Оны қамқорлығына алып, тәрбиелеген Ефим Петрович Поленовтың үй ішіне Алешаның бауыр басқаны сонша, ол осы үйдің өз баласы саналып кеткен еді. Әйтсе де, бұл үйге келгенде ол бақай қулыққа, жылпостыққа немесе біреуге ұнаймын деп жағымпаздануға ауызданбаған сәби болатын. Демек, адамның жүрегін елжірете білу, былайша айтқанда, оған табиғаттың бергем сыйы, бойына туа біткен табиғи, етене қасиеті-ді. Мектепте де осылай болған, алайда соған қарамастан, Алеша жолдастары күдіктене қарайтын, кейде мазақ қылатын, тіпті алакөздік те көрсететін балаға ұқсайтын. Мысалы, басына бір он келгенде ол өзге балалардан оқшауланып алатын. Бала күнінен-ақ бір бұрышқа барып оңаша отырып кітап оқығанды ұнататын, бірақ жолдастары оны жақсы көрген, мектепте оқып жүргенінде ол бәрінің сүйіктісі саналды десек — бұл асыра айтқандық бола қоймас. Алешаның асыр салып, мәз-мәйрам болатын сәттері өте сирек кездесетін, алайда бұл оның қандай да бір жабырқаулығынан емес, қайта керісінше оның ашық, жайдары бала екенін оны көрген бойда-ақ бәрі сезе қоятын. Ол еш уақытта құрбыларынан ерекше көрінуге де тырыспайтын. Оның ешқашан да және ешкімнен тайсалмағаны, бәлкім, осыдан шығар, ал оның бер жағында балалар ол өзінің батылдығына әсте мақтанбайтындығын, өзінің қорқуды білмейтін керемет батылдығын тіпті безбейтінін тез түсінген-ді. Еш уақытта өкпешіл де болған жоқ. Кек сақтамайтын, арада бір сағат өтпей-ақ жәбірлеушісіне жауап қата беретін, немесе екеуінің арасында ештеңе болмағандай, аңқылдаған, жайдары қалпы онымен өзі сөйлесіп кететін. Мұндайда ол көрген жәбірін әлдеқалай ұмытқандай, немесе оны жорта кешіргендей де пішін байқатпайтын, ондай нәрсені жай елеусіз қалдыратын мінезі балаларды үйіріп әкетіп, өзіне тартып тұратын. Дегенмен, Алешаның бір ерекшелігі де бар еді, гимназияда оқып жүргенінде осы бір қызық мінезі үшін ол төменгі сыныптан бастап тіпті жоғарғы сыныптарға дейін жолдастарына ұдайы мазақ болды, бірақ жолдастары оны сондай бір жек көргендіктен емес, жай қызық көріп қана келемеждейтін. Ол ұялшақ болғанда да тым жөнсіз ұялшақ-ты, оның пәк жандылығы да шектен тыс еді. Ол әйел жайындағы елең еткізбей қалмайтын белгілі сөздер мен әңгімелерді тыңдай алмайтын. Біздің сорымызға, мектептерде осы бір "елеңдеткіш" сөздер мен әңгімелер әлі құритын түрі жоқ. Ана сүті аузынан кетпеген, пәк жанды, жүрегі таза балалардың сыныпта отырғанда өзара күбірлесіп, тіпті дауыстап та жиі айтатын сөздері, керек десеңіз, дөрекі солдаттардың аузынан әмсе шыға бермейді, ол ол ма, біздің зиялы, ақсүйек қауымның уыздай жас балалары естіп-біліп үлгерген ондай нәрселердің көбісін солдаттар тіпті білмейді де, түсінбейді де. Мұны әзірше адам құлқының азғандығы деуге бола қоймас, іштей бұзылған, нағыз арсыздық та жоқ шығар. Бірақ бұларда ұятсыздықтың сырттай көрінісі бар. Міне, осыны балалар кейде тіпті әдептілік, нәзік бірдеңе, жігіттік белгісі, еліктеуге лайықты өнеге деп есептейді. "Сол нәрсе жайында" әңгіме басталғанда "Алешка Карамазовтың" екі құлағын саусағымен тығындап тұрып алғанын көрген кезде балалар кейде қасақана тобымен оның жанына барып, қолын жұлып тастап, екі құлағына айқайлап боғауыз айтатын, ондайда Алеша жанталаса бұлқынып бағатын сосын еденге қылжия кетіп, екі құлағын қолымен басып алатын, бірақ, бір ғажабы, көрген жәбіріне қыңқ етіп наразылық білдірместен, үн-түнсіз шыдап бағатын. Алайда, балалар оны кейін бұрынғыдай әурелемейтін болған, оны "сен қызсың" деп мазақтамайтын, ол ол ма, олар бұл тұрғыдан оған тіпті жанашырлықпен қарайтын еді. Айтпақшы, Алеша өз сыныбында сабақты дәйім жақсы үлгірді, алайда, еш уақытта бірінші шәкірт саналған жоқ.

Ефим Петрович қайтыс болғаннан кейін Алеша губерниялық гимназияда тағы екі жыл оқыды. Марқұмның қайғыменен қан жұтқан жесірі күйеуі дүние салғасын іле-шала дерлік, отбасындағы кіл қыз-қырқынды ертіп алып ұзақ уақытқа Италияға кеткен. Алеша Ефим Петровичке алыс жекжат саналатын, бұл еш уақытта көрмеген, білмеген екі ханымның қолында қалған, бірақ ол өзінің неліктен бұл үйде тұратындығының жан-жапсарын білген жоқ. Оның бір ғажап қасиеті — оны кімнің не үшін асырап-сақтайтыны жайында әсте қам жемейтін. Бұл жағынан Алеша университетте оқыған алғашқы екі жыл бойы өз еңбегімен күнелтіп, көп қиыншылық көрген, біреудің жанашырлықпен беретін бір үзім нанына көз сатушы екенін бала жасынан сезген кіндіктес ағасы Иван Федоровичке мүлде қарама-қарсы жан еді. Алешаның мінезіндегі бұл таңғаларлық қасиетті, әйтсе де, тым қатал сөгуге болмайтын секілді еді, өйткені онымен азғана таныс-білістігі бар адамның қайсысы болсын Алексей өзіне тіпті аяқ астынан тап болған мол байлықты да бірінші боп сұраған кісіге, немесе бір ізгілік істің қажетіне, болмаса, бәлкім, тіпті жай бір епті алаяққа, егер ол сұраса, ойланбай-ақ ұстата салатын әпенді екендігіне кәміл сенетін де, ол жөніндегі сауалдың жауабы айқын бола қалатын. Жалпы, ол ақшаның құнын мүлде білмейтін секілді еді, әлбетте, тура мағынасында емес. Алешаның өзі еш уақытта сұрамаса да, оған қалталық ақша берілгенде, ол бірнеше апта бойы онымен не істерге білмейтін, немесе шашып-төгіп жұмсап, ақшасының қайда кеткенін де сезбейтін. Ақша мен буржуазиялық адалдық сырын нәзік сезетін Петр Александрович Миусов кейіннен, күндердің бір күні, Алексейге көз салып отырып, ол жөнінде: "Миллион тұрғынды бейтаныс шаһардың халық сапырылысып жатқан алаңында жалғыз өзін бір тиын ақшасыз адастырып тастап кетсең, аштан да өлмейтін, көштен де қалмайтын, кез келген біреу жанашырлық білдіріп сол сәтте тамақ беріп, паналататын, ал егер алда-жалда ешкім паналата қоймаса, өзі бірдеңе ғып басына пана табатын, бұған ешбір қиналмайтын, қорланбайтын, паналатушысы оны масыл көрмей, қайта ғанибет санайтын адам дүниеде бар болса, ол осы жігіт шығар" деген нақылды айтқан еді.

Ол гимназияны тастап кеткен; оқуын бітіруге бір жыл қалғанда, өзін бағып-қағушы екі әйелге бір шаруа болып тұрғаны, сондықтан әкеме баруым керек деп мәлімдейді бір күні. Баланың бұл шешіміне олар өкініш білдіріп, оны тіпті жібергілері де келмейді. Жолдың шығыны онша көп емес-ті, сол себепті екі әпкесі оған жетерліктей ақша береді, сонсоң бастан-аяқ үр жаңадан киіндіреді, оны өз баласындай көрген қамқоршысының үй-іші сыйлаған сағатын зақылетке салуға рұқсат етпейді. Алайда, Алеша қалай да үшінші класты вагонда отырғым келеді деген сылтаумен ақшаның жартысын оларға қайтарып береді. Біздің шаһарсымаққа келгеннен кейін ол әкесінің: "Оқуыңды бітірмей қайтып келгенің не?"' — деген алғашқы сауалына тура жауап қайтармай, өзгеше бір ой құшағында үн-түнсіз отырыпты деседі. Біраздан кейін ол шешесінің қабірін іздеп жүргені белгілі болады. Онда Алеша мұнда тек осыған бола келдім деп өзі мойындаған секілді еді. Бірақ оның бұл келуінің барлық себебі мұнымен ғана шектелер ме екен. Көкірегінің бір түкпірінде бұғып жатқан қандай сезімнің кенеттен оянып, оны осынау қаперіне де кірмеген, беймағлұм сапарға аттануға ынтықтырғанын онда оның өзі де білмеуі әбден мүмкін және мұны тіпті әсте түсіндіре де алмас еді. Федор Павлович тоқалының қабірін баласына көрсетіп бере алмады, өйткені ол өлікке топырақ салғаннан кейін зират басына еш уақытта барған жоқ-ты, енді арада талай жыл өткен соң марқұмның қай тұсқа жерленгенін мүлде ұмытқан еді...

Енді Федор Павлович туралы айта кетелік. Ол осының алдында ұзақ уақыт басқа жерде тұрған. Тоқалы қайтыс болғаннан кейін үш-төрт жыл өткесін, ол Ресейдің оңтүстігіне кетіп қалып, сонау Одессадан бір-ақ шықты да, бірнеше жыл тапжылмастан сонда болды. Оның өз сөзімен айтқанда, әуелі "көптеген жәйттермен, жәйтсымақтармен, солардың қатын-балаларымен" танысады, сонан соң жәйттерді былай қойып, тіпті "еврейлермен де танысып біліседі". Ол жоқтан бар ғып ақша табудың алуан түрлі амал-айласына, сірә, дәл осы кезде машықтанса керек. Федор Павлович шаһарымызға осыдан не бары үш жыл бұрын, яки Алеша келерден азғана бұрын біржола оралған. Қаусаған шал болмаса да, ол өзінің ескі таныстарына сұмдық қартайып кеткен секілді көрінген. Адамгершілік жолына түсті ме десе, онан бетер арсызданып алыпты. Мысалы, бұрын оның өзі сайқымазақ болса, енді ол басқаларды сайқымазақ қылуды шығарыпты. Ал әйел жынысымен істейтін бұзықтығы, бұрынғы бұрынғы ма, тіпті көрер көзге ұят. Келген соң көп кешікпей-ақ уездегі көптеген жаңа шарапханалардың иесі болып алды. Жүз мыңдай ма, әлде соған жетер-жетпестей ме, әйтеуір, қыруар ақшаны жамбасқа басып қайтқаны көрініп тұрған. Шаһар мен уездің бірсыпыра тұрғындары одан өте сенімді зақылетке қарыз алып, тез арада белшеден борышқа батқан. Соңғы кезде толысқан денесі олпы-солпыланып, беті салынып кеткен ол сабырлылықтан айырылып, ұстамсыз бола бастаған, тіпті нендей бір ұшқалақтыққа бой ұрып, бірді айтып бірге кететінді, алды-артына қарамай ішіп, жиі-жиі мас болатынды шығарған; егер бәз-баяғы малай Григорий болмаса — бұл кезде ол да едәуір қартайып қалған-ды, бірақ кейде оны балаша бағып-қағуын әлі де қоймайтын — Федор Павлович, бәлкім, бұлайша жағасы жайлауда тұрмыс құра алмас та еді. Алешаның келуі оған тіпті игі әсерін тигізгендей боп, осынау күнінен бұрын қартайған кісінің көкірегінде әлдеқашан өшіп қалған бір сезім қайта оянғандай көрінген. Ол Алешаның бетіне тесіле қарап тұрып: "Желікпенің аузынан түскендей екеніңді сен білемісің?" — деп жиі айтатын. Ол өзінің марқұм әйелін — Алешаның шешесін осылай атайтын. Ақыры, "желікпенің" қабірін Алешаға малай Григорий тауып берген. Ол Алешаны зиратқа ертіп апарып, оған арғы жақ бұрыштағы марқұмның аты-жөні, атағы, жасы, қайтыс болған жылына дейін жазылған бір жұпыны, бірақ мұнтаздай шойын құлпытасты көрсетті, төменгі жағында тіпті орташа адамдардың бейіттерінде жиірек кездесетін ескілікті бір ауыз өлең секілді бірдеңе де келтіріліпті. Таңқаларлығы, бұл құлпытасты Григорий қойған екен. Марқұмның басына бір белгі орнату керек еді деп қақсағанына қарамастан, қосағының қабірі түгіл, оның көзі тірісіндегі бейнесіне қолын бір-ақ сілтеген Федор Павлович, ақыры, Одессаға тайып бергеннен кейін бейшара "желікпенің" басына осы белгіні Григорий өзінің жартымсыз тиын-тебеніне орнатыпты. Шешесінің қабірі басында Алеша ешқандай елжіреген сезім білдірген жоқ; Григорийдің осы құлпытас жайында маңыздана баяндаған, әбден орынды әңгімесін тыңдап болған соң, ол басын төмен салып біраз тұрды да, ләм деп тіл қатпастан кете барды. Содан бері табандатқан бір жыл өтсе де, ол зиратқа, бәлкім, бір рет те бармаған шығар. Бірақ, осы елеусіз оқиғаның өзі Федор Павловичке де әсер етпей қалмаған. Тіпті ғажап әсер еткен. Ол біздің монастырьге ойда жоқта бір мың сом апарын берді, алайда, ол бұл ақшаны өзінің тоқал әйелі, Алешаның шешесі, "желікпенің" аруағына бағыштаған жоқ, бірінші әйелінің, өзін талай рет сабаған Аделаида Ивановнаның аруағына дұға оқуға арнады. Сол күні кешке ол мас болғанша арақ ішіп алып, Алешаға тақуаларды жамандаумен болған. Оның өзі діншіл емес-ті; өмірінде икона алдына бес тиындық балауыз да қойып көрмеген шығар. Ондайлардың басында кенеттен таңғаларлық сезімдер мен ойлардың қалай туатыны қызық қой.

Оның денесі толысып кеткенін жоғарыда айтқанбыз. Оның өткен өмірінің бар сыр-сипаты мен мән-мағынасы енді сықпытынан анық сезілетін болған. Дәйім шүбәлана әрі мысқылдап қарайтын, арсыз жіпсік көздерінің астындағы күлтеленген етті қалталар мен қушиған, ешқандай бетіндегі әжімдердің терең иіп майына сүйір иегінің астындағы жұдырықтай, сопақ жұтқыншағы келіп қосылғанда оны бір түрлі жеркенішті, құныққыш залым етіп көрсететін. Енді осыған қоса қызылшыл, далба ауызды, көнтек еріндердің ар жағынан мұжылып бітуге айналған қап-қара тістерінің кішкентай түбірлері жылтылдап тұратынын елестетіп көріңізші. Сөйлегенде аузынан сілекейі шашырайтыны және бар. Әйтсе де, ол өзінің осы пошымына өкпесі жоқ секілді болғанмен, өзін-өзі келемеждеуді жек көрмейтін. Ол әсіресе өзінің онша үлкен де емес, бірақ өте жұқалтаң, тым дөңестеу мұрынын көп айтатын: "Нағыз римдік мұрын емес, оған мына жұдырықтай жұтқыншақ қосылғанда құлдырау дәуіріндегі ежелгі римдік ақсүйектің келісті келбеті шықпай ма? — дейтін ол Мақтан етігі айтатын секілді еді.

Шешесінің қабірін тапқасын көп кешікпей Алеша әкесіне өзінің монастырьға кететінін, тақуалар оны мүрит етіп алмақшы болғанын айтты. Сонсоң, мұның өзі оның көкейкесті тілегі екенін, сол себепті де осы бір құдайы қадамына әкесінің ризашылық беруін сұрайтынын түсіндірді. Монастырьдің мінәжатханасында паналаушы Зосим деген пірәдардің "момақан балаға" ерекше қатты әсер еткенін әкесі білетін еді.

— Ол шал, әрине, солардың ішіндегі ең адал тақуа, — деп күбір етті әкесі. Бірақ Алешаны үнсіз, зер салып тыңдағам ол баласының өтінішіне мүлде таңданған жоқ деуге болады. — М, менің момақан ұлымның кеткелі жүрген жерін қараңдар! — Ол шала мас еді, қулығы мен мекерлігі аралас масаң күлкісіне басып, бір ыржиып қойды. — М, сенің осындай бірдеңені шығармай қоймайтыныңды өзім де сезуші едім, сен мұны ұғасың ба? Өзің де соған бейім едің. Бір тәуірі, сенің енді маңдайыңа басқан екі мың ақшаң бар, демек, еншің дайын, бірақ мен сені, періштем, еш уақытта ұмытпаймын, егер анда бірдеңе дәметсе, сен үшін барымды аямауға тіпті қазір де дайынмын. Ал егер ештеңе сұрамаса, өзіміз барып килігіп қайтеміз, солай ғой? Оның үстіне, сен ақша жұмсауға келгенде аптасына екі дәнді қанағат қылатын торғай секілдісің ғой... һм. Білесің бе, мен бір монастырьден шаһарға жақын қыстақты көрген едім. Онда тек "монастырьдің қатындары" ғана тұратыны жұрттың бәріне аян, онда оларды осылай деп атайды, меніңше, отыз шақты болып қалар... Мен онда болғам, білесің бе, қызық екен, әлбетте, өз тұрғысынан, әр түрлісінің дәмін тату мағынасында. Бір жаманы, өңшең орыс қатындары, француз әйелдері әлі келмепті, олар неге жоқ, олар керемет қой. Құлақтанса — келер. Ал мұнда басқаша, әйел заты емге жоқ, ал тақуалар екі жүздей болып қалар. Бәрі де адал Оразашыл. Шынымды айтайын... һм. Сонымен, сенің ғой тақуа болғың келеді? Қайдам, Алеша, илансаң, мен сені шынымен жақсы көріп кетіп едім, сондықтан, бір жағынан жаным ашиды. Алайда, бұл да орайы келген іс шығар: біз үшін құдайға мінәжат қыларсың, мұнда біз белшеден күнәға батып жүрміз ғой. Бір кезде мен үшін құдайға құлшылық етіп дұға оқитын біреу табылар ма екен? — деп өзім де ойлай беруші едім. Дүниеде ондай адам бар ма екен? — дейтін едім. Сүйікті балақаным-ау, ол жағынан алғанда менен асқан ақымақ жоқ қой, әлде менің бұл айтқаныма сен, бәлкім, сенбейтін шығарсың? Сұмдық қой бұл. Қаншама зердесіз болсам да, оқта-текте дегенмен ойлаймын; оны ұдайы ойлайтын кім бар дейсің. Өлген соң мені сайтандардың ілмек таяқпен өздеріне қарай тартып алуды ұмытуы мүмкін емес қой деп ойлай беремін. Сонсоң, тағы мынадай ойлар келеді: Ол неғылған ілмек таяқ? Оны қайдан алмақ? Неден істейді екен? Темірден бе?

Оны қай жерде соғып жасамақ? Сонда, немене, олардың фабрикасы болғаны ма? Анау монастырьдағы тақуалар, мысалы, тамұқтың төбесі жабық болар деп ойлайтын шығар. Өз басым тіпті тамұққа сенуге де бармын, тек сол құрғырдың төбесі ашық болсыншы, сонда сыпайырақ, сауаттырақ, яки лютерандарша болып шығады. Алайда, шындығында бәрібір емес пе: төбесі жабығы не, ашығы не? Қарғыс атқан мәселе міне қайда жатыр! Егер тамұқтың төбесі болмаса, онда ілмек таяқтың да болмағаны ғой. Ал ілмек таяқ жоқ болса, онда бәрі де босқа қалады, демек, тағы да ештеңе ақылға сыймайды: онда мені ілмек таяқпен кім сүйреп алмақ, егер маған мұны істемесе, онда, қалай, бұ жалғанда шындықтың болмағаны ма? faudrout lеs inventer, бұл ілмек таяқтар маған, тек жалғыз маған ғана арналуға тиіс, өйткені менің қандай арсыз екенімді сен білсең ғой, Алеша!..

— Иә, онда ешқандай ілмек таяқ жоқ, — деді баяу ғана Алеша әкесіне қарап тұрып. Оның даусы байсалды шықты.

— Солай, солай, онда ілмек таяқтың көлеңкесі ғана болуға тиіс. Бір француздың тамұқты "Г аі vu Г ombre d'un cocher, qui avec Г ombre d'unc brosse froittait l'ombre d'une carrosc" — деп суреттегені сияқты. Сен, жарқыным, онда ілмек таяқтың жоғын қайдан білесің? Сен әуелі тақуалардың арасында біраз жүріп көр, сосын өзгеше әуенге басасың әлі. Әйтсе де, жолың болсын, сонда барып шындыққа көзіңді бір жеткізші, сонан соң осында келіп маған айтып берерсің: ақирет дегеннің не екенін анық білсең, қалай дегенмен, елу де оңай болады ғой. Содан кейін менің жанымда болғанша сол тақуаларыңның арасында жүргенің әдептірек шығар, періште сияқты бой-басыңа ештеңе жұқпаса да... қыз-қырқынмен ішкілікке салынатын мына маскүнем шалдан жырақ жүргенің жөн. Мүмкін, ол жақта жаныңа жаманшылық дарымас, осыған сенгесін де рұқсатымды беріп отырмын саған. Миыңды шайтан шағып жеген жоқ қой. Лап етіп тұтанып, жалп етіп сөнерсің де, айыққасын қайта ораларсың. Мен сені күтемін: бұ жалғанда мені кінәламайтын біреу болса, ол сен екенін неге сезбейін, сүйікті ұлым, мен мұны сеземін, сезбей отыра алмаймын!..

Сөйтіп, шал тіпті кемсеңдеп кетті. Ол күйрек болатын. Әрі күйгелек, әрі күйрек еді.

ПІРӘДАРЛАР

Бәлкім, оқырмандардың ішінен біреу-міреу менің бұл жігітімді ауру-сырқаулы, тым еліккіш, оған қоса жетесіз, құрғақ қиялшыл, жүдеубас, шілбиген біреу шығар деп ойлап қалар. Жоқ, Алеша бұл кезде сымбатты, екі беті нарттай, жанары жайдары он тоғыз жасар сабаудай бозбала болатын. Бойы сұңғақтау, шашы қоңыр сары, сәл ат жақтылау бет-жүзі қияпатты, ашық қоңыр сұр көздері алшақ, өте ойшаң және мінезі аса байсалды көрінген балаң жігіт онда тіпті өте сұлу көрінетін, бәлкім, беті нарттай болса қайтейік, фанатик немесе мистик болуға оның қандай бөгеті бар дер: ал меніңше, Алеша тіпті кімнен болса да көбірек реалист секілді. О, әрине, монастырьде ол түрлі ғажайыптарға кәміл сенетін болған, бірақ, меніңше, қандай ғажайып болсын реалисті ешқашан да таңырқата алмақ емес. Реалисті дінге бейімдейтін ғажайыптар емес. Шынайы реалист, егер ол діншіл болмаса, ғажаптарға сенбеу үшін өзінің бойынан күш пен қабілетті әманда таба алады, ал егер ғажайып оның алдында даусыз айғақ болып қасарып тұрып алса, онда ол осы фактіні мойындағаннан гөрі ең алдымен өзінің сана-сезіміне сенбейді. Ал егер мойындаса, онда тек осыған дейін өзіне бимағлұм боп келген табиғи айғақ ретінде ғана мойындайды. Реалистің сенімі ғажайыптан тумайды, қайта, ғажайып оның сенімінен туады. Егер реалист бір мөрге сенетін болса, онда ол нақ өзінің реалистігі себепті ғажайыпты да сөзсіз мойындауға тиіс. Өзім көрмей сенбеймін деп мәлімдеген апостол Фома көзімен көргеннен кейін: "Жаратқан жаббар ием тәңірім менің!" деген екен. Сонда оны сенуге зорлаған ғажайып бірдеңе ме? Жоқ, әсте олай емес, оның сенген бірден-бір себебі — сенгісі келген, бәлкім, тіпті: "Өзім көрмей сенбеймін" деген кездің өзінде-ақ көкірегінің бір түкпірінде кәміл сеніп те үлгірген шығар.

Бәлкім, Алеша жетесіз, топас, оқуын тастап кеткен және тағы бірдеңе дер. Оның оқуын бітірмегені рас, әрине, бірақ оны жетесіз немесе топас деу барып тұрған әділетсіздік болар еді. Жоғарыда айтылғанды жай ғана қайталайын: ол тақуалық жолға түссе, оның себебі мынау ғана: ол кезде оны тек жалғыз осы жол ғана еліктіре алған, былайша айтқанда, түнектен жарық сәулеге ұмтылған жан-дүниесінің мақсат-мұратын көзіне бір-ақ елестеткен еді. Енді бұған Алеша ішінара біздің соңғы дәуірдің жас ұрпағы екенін яки жаратылысынан адал, шындықты көксейтін, оны іздеп тапқысы келетін және оған сенетін, ал сенгеннен кейін оған бүкіл жан-тәнімен беріле дереу араласып кетуді, тезірек ерлік көрсетуді талап ететін және осы ерлік үшін нені болса да құрбандыққа шалуға, тіпті өзінің өмірін де қиюға дайын тұратын жігіт екенін қосыңыз. Бірақ, біздің сорымызға, көп ретте бұл құрбандықтардың ішіндегі ең оңайы қыршын өмірді қия салу екенін жас жігіттер түсінбейді, мысалы, жігері тасыған жастық шағының бес-алты жылын, тым болмаса, сол өзі ынтыққан шындық пен өзі қалаған және жан-тәнімен құлшынған ерлікке қызмет етуге бойындағы күшін еселеп арттыру, қиямет-қайым, қиын оқуға, ғылымға бағыштау — міне, мұндай құрбандық көбісінің қолынан әрдайым келе бермейді. Алеша тек барлығына қарама-қарсы жолды ғана таңдап алған, бұл жолға бәз-баяғы ерлікке жан-тәнімен ынтыққасын түскен. Байыптап ойлағасын мәңгі өлмеу мен құдайдың барына сеніп ғажаптағаннан кейін іле-шала оның өзіне-өзі: "Мәңгі өлмеу үшін өмір сүргім келеді, жартып келісімге көнбеймін" — дегені түсінікті. Ал егер Алеша мәңгі өлмеуге де, құдайға да сенбеймін деп ұйғарса, онда ол дереу атеист, социалист болып кетер еді (өйткені социализм дегеніміз тек жұмысшы мәселесі, яки төртінші сословие деп аталатының мәселесі ғана емес, сонымен қабат көбіне-көп атеистік мәселе, атеизмнің қазіргі замандағы іске асу мәселесі, жер бетінен заңғар көкке көтерілу үшін емес, қайта заңғар көкті жерге дейін төмендету үшін құдайсыз-ақ салынатын Бабыл мұнарасының мәселесі). Алешаға бұрынғыша тіршілік ету енді таңғаларлықтан, тіпті мүмкін еместей көрінген. "Егер кемел болғың келсе, барыңды үлестіріп бер де соңымнан еріп жүр" — деген емес пе. Сонсоң да, Алеша өзіне-өзі: "Мен "барымды" үлестіріп берудің орнына, екі сом ғана бере алмаймын, "соңынан ерудің" орнына тек түскі ғибадатқа ғана жүре алмаймын" — деген. Оның сәбилік шағынан, бәлкім, шаһар түбіндегі монастыріміз жайында — шешесі баланы сонда түпкі ғибадатқа алып баруы мүмкін ғой — бірдеңе жадында қалуы да ғажап емес. Мүмкін, желікпе аурулы шешесі оны бұрыштағы икона алдында көтеріп тұрған сәтте терезеден түскен күннің қиғаш сәулесі де әсер еткен шығар. Ол бізге алғашта ойға батып келгенінде, бәлкім, мұнда барлығын түгел беретінін, немесе екі-ақ сом беретінін көруге ғана келіп, монастырьдан анау пірәдарды кездестірген шығар...

Пірәдар деп отырғаным — жоғарыда айтылған Зосим пірәдар, осы арада біздің монастырьлардағы "Пірәдарлар" деп аталатындардың кімдер екені жайында да жалпы бірер сөз айту керек сияқты, тіктеп отырғаным. Дегенмен, келтелеу қайырып, үстірттеу баяндасақ та, бірдеңе деп көрелік. Біріншіден, бұл жөнінен білікті және хабардар адамдардың айтуынша, біздің орыс монастырьларында пірәдарлар мен пірәдарлық рәсім жуырда ғана тараған, оған тіпті жүз жыл да толғап жоқ, ал бүкіл православиелік Шығыста, әсіресе Синай мен Афонда оған мың жылдан асып кеткен. Пірәдарлар біздің Русьта да тіпті сонау бағы замандарда болған немесе сөзсіз болуға тиісті еді, алайда, Ресей күйзелістердің, монғол шапқыншылығының, аласапыран дәуірлердің, Константинопольді жаулап алғаннан кейін Шығыспен ежелгі қарым-қатынастың үзіліп қалуының салдарынан ұмыт болды да, оларға тыйым салынды. Өткен ғасырдың аяғында бізде ұлы сахабалардың бірі Паисий Величковский (оны осылай атап кеткен) мен оның шәкірттері пірәдарлықты қайта жаңғыртты, алайда, содан бері де жүз жылдай өтсе де олар санаулы монастырьларда ғана орнықты, кей кездерде тіпті Ресейдегі алабөтен жаңалық есепті қудалауға да ұшырады. Бізде әсіресе Ресейдің оңтүстігіндегі Козельская Оптина деген әйгілі мінәжатханада кең тараған. Біздің шаһар іргесіндегі монастырьға пірәдарлықты кімнің қашан әкелгенін айта алмаймын, әйтсе де, тақуалардың абызы үшінші рет ауыстырылғаны анық әйтеуір, Зосим пірәдар солардың соңғысы еді, бірақ оны да төрінен көрі жуық, енді оның орнын кімнің басатыны да белгісіз. Біздің монастырь үшін мұның өзі өте маңызды мәселе: өйткені құдайы орын есебінде осыған дейін оның аты шығып көрмеген: онда әулиелердің мүрделері де, діндарларды ғажайыптандыратын сиқырлы иконалар да жоқ, тіпті өз тарихымызға байланысты белгілі аңыз-ертегі де болған емес, отан алдында сіңірген ерекше еңбегі мен көрсеткен тарихи ерлігі бар деп те мақтана алмаймыз. Оның абыройын көтеріп, күллі Ресейге даңқын асырған тек осы пірәдарлар болатын, соларды көріп, уағызын есту үшін жалпақ Ресейдің қияндағы түкпір-түкпірінен діндар қауым топ-тобымен осында ағылып келіп жататын. Сонымен пірәдар дегеніміз кім? Ол сіздің жан дүниеңіз бен еркіңізді өзінің жан дүниесі мен еркі егіп қосып алушы. Өзіңізге пірәдарды таңдап алғаннан кейін сіз өз еркіңізден бас тартып, өзіңізден өзіңіз безініп, толық соның ырқына көнетін боласыз. Мұндай тауқыметті, мұндай қиямет-қайым. өмір жолын қалаған адам оны өз еркімен қабылдайды, бұған ол өмір бойғы мойынсұнғыштығымен кәміл еркіндікке жету, яки өзінен-өзі ерікті болу үшін, өзінің кім екенін өмір бойы біле алмай өткендердің кебін кимеу үшін осындай қиын-қыстау сыннан өтіп өзін-өзі жетілдіріп, өзін-өзі билей алатындай болармын деген үмітпен тәуекел етеді. Бұл, яки пірәдарлық теориялық жаңалық емес, ал шығыста тәжірибеден туған нәрсе, бұл күндерде оған мың жылдың жүзі болған. Оның алдындағы парыз біздің орыс монастырларында да ежелден болып келген кәдімгі жай "мойынсұнушылық" емес. Мұнда пірәдарға телінген пенделердің өле-өлгенше мінәжат етуі телінген адам мен телуші адамның бір-бірімен ажырағысыз байланыстылығы мойындалады. Мына бір хикаяны мысалға алайық: баяғы христиан заманында бір мүрит болыпты, ол бірде өзі пір тұтатын пірәдардің қайсыбір талабын орындаудан бас тартып, монастырьді тастап басқа елге, Шамнан Мысырға кетіп қалады. Онда жүріп талай ұлы ерлік іс істегеннен кейін, ақырында, дін жолында азап шегіп, шәйт боп кетеді. Сонсоң шіркеу оны әулиеше қастерлеп жерлеу рәсіміне кіріскенде дьяконның: "Парықсыздар, тайып тұрыңдар" дегем даусынан өлік жатқан табыт кенет тұғырдан өзінен-өзі көтеріліп ғибадатханадан сыртқа ұшып шығады, үш мәрте осылай болады. Бұл шейіт болған діндардың бір кезде пірәдарына мойынсұнбай одан кетіп қалғандығы, осы себепті сол пірәдарының рұқсатынсыз оған тіпті сондай ұлы ерліктеріне де қарамастан кешірім берілмейтіндігі кейіннен ғана анықталады. Ақыры, ол шіркеуге арнайы шақыртылған пірәдары оның мойынсұнбағанын кешірдім деп рұқсатын бергесін ғана жерленіпті. Әрине, бұл бағы замандағы аңыз ғана. Ал енді жуырда болған мына бір шын оқиғаға тоқталайық: осы замандағы тақуаларымыздың бірі Афонды паналап жүрсе керек: бір күні оған пірәдары: құдай тағаланың нұры жауған құтты мекен деп жақсы көретін Афоннан енді кетуің керек, әуелі қасиетті орындарға барып аруақ-құдайға сыйынып дұға оқу үшін Иерусалимге барасың, содан кейін қайтадан Ресейге оралып солтүстікке, Сібірге кетесің, "сенің орның мұнда емес, сол жақта" — дейді. Қайғы басып, еңсесі түскен тақуа Константинопольдегі бүкіл әлемдік патриархқа барып, пірәдарының талабын орындамауға рұқсат сұрап жалбарынады. сонда бүкіл әлемге әмірі жететін патриарх: бұған бүкіл әлемдік патриарх бола тұра мен де мәулет бере алмаймын, жер бетінде сенің бұл өтінішіңді қанағаттандыратын билік ешкімде жоқ және ондай билік сол әмірді берген пірәдарыңнан өзге ешкімде болуы мүмкін емес деп жауап беріпті. Міне, бұл кейде пірәдарлардың билігі тіпті ақылға сыймайтындай шексіздігін көрсетеді. Біздегі көптеген монастырларда алғашқы кезде олардың қуғынға ұшырай жаздағаны осыдан. Оның бері жағында халық ондай пірәдарларды әуелден-ақ құрметтейтін болған. Мысалы, біздің монастырьдің пірәдарларына тізе бүгіп тағзым етіп, көкейіндегі күдігін ақтарып, күнәсынан арылып, қайғы-қасіретін айтып, ақыл-кеңес сұрау үшін былайғы қара халық та, асыл текті бекзаттар да ағылып келіп жататын. Мұны көргенде олардың дұшпандары басқа да айып тағумен бірге, мүриттің немесе жай адамның пірәдарға келіп, құдайға мінәжат қылуында құпия дерлік ештеңе болмаса да, олай еткенде мінәжат құпиясының құны кетеді, ол сұмдық қорланады деп байбалам салатын. Дегенмен, пірәдарлық әйтеуір жан сауғалап қалған, енді олар орыс монастырларында біртіндеп орын теуіп жатыр. Мінез-құлықты құлдықтан еркіндікке бейімдеп өзгертіп, жетілдірудің осынау сыннан өткен, мың жылдық құралы алмас қылыштай қатерлі қаруға айналуы да мүмкіндігі, сірә, шындық шығар, сол себепті ол кейбіреулерді жансебіл көнбістікке, салмақты сабырлылыққа баулудың орнына, керісінше, нағыз жан түршігерлік өркөкіректікке, еркіндікке емес, шынжыр бұғауға душар етуі де ғажап емес.

Зосим алпыстың бесеуіне келген тақуа қария еді, ата-тегі помещик, жасында әскери қызметте, Кавказда обер-офицер болған. Ол жан дүниесінің ерекше бір қасиетімен Алешаны баурап алғаны сөзсіз. Алеша өзін жақсы көріп кеткен пірәдардың құжырасында онымен бірге тұрған. Монастырьда болған кезінде Алешаның көбінесе еркін жүргенін, бір жаққа барғысы келсе күн ұзаққа кетіп қала алғанын, ал егер сол тақуалар киетін жұқа қара подрясник киіп жүрсе, мұны тек монастырдағылардың ешқайсысынан оқшауланбау үшін ғана өз еркімен істегенін ескерте кеткен жөн. Әйтсе де, подрясник оның өзіне де ұнайтын. Албырт жастың қиялына пірәдар уағызының құдіреті мен оның атақ-даңқы да әсер етуі мүмкін. Пірәдардың оған жүрек сырын ашып, жанға шипа боларлықтай жылы лебіз естуге ынтығып келушілермен талай сұхбаттасқанында олардың ағынан жарылған сырын, қайғы-қасіретін, тәубешілігін бар жан дүниесімен қапысыз мол ұққандығы сонша, ақырында, ол бейтаныс кісінің неге келгенін, оған не керегін, тіпті жанын жеген қандай ой екенін де оның жүзіне бір қарағанда-ақ айнытпай айтатын сәуегей болып алған еді, келуші пәм демей жатып оның ішіндегі көкейкесті сырын толық біліп отыратындығымен оны таң-тамаша ғып, әрі-беріден соң тіпті абыржытып, зәре-құтын қашыратын еді дейтін көптеген адамдар Зосим қария жайында. Оның бер жағында Алеша пірәдармен оңаша сұхбаттасуға бірінші рет келгендердің көбісі, тіпті барлығы дерлік, оған әлденеден қуыстанғандай мазасыздана кіріп, одан әрі қашан дерлік жүздері жадырап, қуанып шығатынын, ең тұнжыраған кісінің өзі бейне бақыт нұрына бөленгендей болатынын үнемі байқап жүретін. Алешаны қайран қалдырған нәрсе — пірәдардың әсте қатал еместігі еді: керісінше, ол келген адаммен әманда жайдары сөйлесетін. Тақуалар ол нақ күнәсі ауырлау және көбірек күнәға батқан кісіні өзіне бәрінен де гөрі жақынырақ тартып, оны жан-тәнімен жақсы көретін еді дейтін пірәдар жайында. Жарық күні батуға айналған шағында тақуалардың арасынан оның дұшпандары мен бақталастары да табылған еді, бірақ та уақыт өткен сайын олар азая берген, мысалы, солардың ішінде тамаққа ғажап төзімділігімен таңғалдырған, керемет үндемес бір қаусаған шал секілді бірнеше атақты, аузы уәлі тақуа болса да, олар енді үн шығармайтын болған. Алайда, олардың басым көпшілігі Зосим пірәдардың жағында екендігі күмәнсыз еді, бұлардың ішінен көбі қарияны тіпті жан-тәнімен беріліп, шын сүйетін; ал кейбіреулері ол үшін тіпті отқа да, суға да түсуге дайын-ды. Ондайлар Зосим қария — әулие, бұған енді ешбір күмән жоқ деп жар салмаса да ашық айтқан, шалдың уақыты санаулы екенін сезіп, тіпті дереу бір ғажайыптың болуын, пірәдардың бақи дүниеге аттануынан ең таяу уақытта монастырьдің абырой-атағы өсуін күткен-ді. Алеша шіркеуден сыртқа ұшып шыққан табыт жөніндегі хикаяға қалай күмәнсыз сенсе, пірәдардың таңғажайып құдіреттілігінде де сондай күмәнсыз сенген. Ауру балаларын немесе ересек туыстарын алып кеп, пірәдардың оларға қол салып дұға оқуын жалбарынып өтінген көптеген адамдардың көп кешікпей, ал кейбіреулерінің тіпті ертеңіне-ақ қайтып келіп, пірәдардың алдында көзіне жас алып тізерлеп тұрып, науқастарын емдеп жазғаны үшін алғыстарын аямай төккенін Алеша көріп жүрген. Бұл адамның шын сауыққаны ма, әлде аурудың беті өзінен-өзі бері қарағаны ма — Алеша үшін мұндай сауал болған жоқ, өйткені ол ұстазының рухани құдіретіне кәміл сенген оның атақ-даңқы мұның өз мерейінің үстемдігі тәрізді көрінген. Пірәдарды бір көріп, оның пәтиқасын алуға жалпақ Ресейдің түкпір-түкпірінен келген діндар қара халықтың мінәжатхана қақпасы алдында әдейі тосып тұрған тобына оның қалай шыққанын көргенде Алешаның жүрегі бір түрлі лүпілдеп, жүзі нұрланып кететін. Олар пірәдардың алдында жерге бас ұрып, көзіне жас алатын. оның аяғынан, табаны тиген топырақтан тәуіп етіп, еңіреп жылап жіберетін, қатындар болса оған сәби балаларын созатын, оның алдына желікпе ауруға шалдыққан әйелдерді жетектеп әкелушілер де болатын. Пірәдар олармен дидарласатын, сосын қысқаша дұға қайырып, пәтиқасын бергесін қоя беретін. Соңғы кезде ауруы меңдеуі себепті кейде қатты әлсіреп қалатындықтан, ол құжырасынан әрең шығатын болған, мұндайда келген діндарлар монастырьда оны бірнеше күн күтіп жататын. Алеша өлер пірәдарды не үшін сүйеді, оның алдында не үшін маңдайын жерге тигізе шұлғып, оның жүзін бір көргеніне неліктен соншама елжіреп, егіледі екен? — деп ойланған емес. Еңбек пен қайғы-қасірет, ең бастысы бітпейтін әділетсіздік пен әуелі өзінің, сосын бұ жалғандағы бітпес күнәкарлықтан азап шеккен қара табан орыстың көнбіс жан дүниесі үшін пір тұтарлық қасиетті бірдеңені немесе әулиені іздеп тауып, соның алдында иіліп-бүгіліп, "Бізді күнә, өтірік-өсек, алдау-арбау шырмап отыр, бірақ бір жақта, әйтеуір бір жерде қасиетті әулие, құдірет бәрібір бар, оның есесіне шындық сонда, оның есесіне шындықты білетін жалғыз сол, демек, бұ дүниеде шындық өлмек емес, олай болса, бір кезде ол бізге де жетеді, сөйтіп, уәде етілгеніндей, ол шындық жер бетінде түгел үстем болады" — деп тәубешілік етіп, өзін-өзі жұбатудан артық тілек жоғын ол өте жақсы түсінетін. Алеша халықтың нақ осылай сезініп, тіпті осылай деп пайымдайтынын білген, мұны түсінген, әлгі жұрт аңсаған әулие, құдайы шындықты халық алдында қастерлеп сақтаушы дәл осы пірәдар екендігіне жылап тұрған мұжықтармен бірге, сәбиін көтеріп пірәдарға көрсетіп тұрған олардың ауру қатындарымен бірге оның өзі де ешбір күмәнданбаған. Пірәдар ақиретке аттануымен монастырьды осыған дейін құлақ естімеген бір даңққа бөлейді деп тап Алешадай ешкім де сенбеген шығар. Әсіресе соңғы кезде оның жүрегінде жан дүниесін баураған нендей бір шын сүйсіну сезімінің оты барған сайын маздай түскен еді. Оның алдында осынау аруақты қарияның қалай дегенмен жеке-дара тұрғандығында ол ешбір қысылмаған: "Бәрібір, ол әулие, баршаға керек жаңарудың құпиясы, ақыр-соңында, жер бетінде шындықты орнататын күш-қуат соның жүрегінде; сонда жұрттың бәрі күнәдан арылып. бірін-бірі сүйетін болады, байлар да, кедейлер де, асып-тасқандар да, қорланғандар да болмайды, барлығы бір құдайдың пенделері саналады, хақ пайғамбарды пір тұтқан заман келеді". Алешаның жүрегіне міне осындай қиял ұялаған-ды.

Осыған дейін көрмеген екі ағасының келуі Алешаға аса қатты әсер еткендей еді. Дмитрий Федоровичтің кейінірек келгеніне қарамастан, екінші ағасы (кіндіктес) Иван Федоровичке қарағанда, ол онымен тезірек және етене жақындасып кеткен. Ол Иванның да неткен жан екенін білуге ынтыққан, бірақ, ағасы келгелі бергі екі айда қаншама жиі ұшырасып жүрсе де екеуі әлі ешбір жанаса алмаған: Алешаның өзі де үндемеген, ол әлденені күткендей, әлденеден ұялғандай еді, ал Иван алғашқы кезде інісіне көз тоқтата, барлай қарап жүрді де, — мұны Алеша сезген, — көп кешікпей оны тіпті ұмытып кеткендей көрінген. Мұны сезгенде Алеша едәуір қысылып қалған. Ол ағасының немқұрайлылығын екеуінің жасындағы алшақтықтан, әсіресе біліміндегі айырмашылықтан шығар деп жорыған. Бірақ, Алеша басқа бір ойға да қалған еді: Иванның бұған соншалықты ілтипат білдіре қоймауының, бәлкім, бұл мүлде білмейтін өзге бір себебі бар шығар. Неге екені белгісіз, Иванды көкейкесті, аса маңызды бірдеңе мазалайтындай, ол нендей бір, бәлкім, тіпті қол жетпестей мақсатқа ұмтылатындай, сондықтан оның мұнымен сөйлесуге мұршасы келмейтіндей, ағасының оған селқос қарауының бұдан басқа сыры жоқтай көріне беретін. Алеша бұл арада оқымысты атеистің зердесіз мүритке дегем әлдеқандай бір жеккөрінішінің нышаны жоқ па екен деп те ойлаған. Ол ағасының атеист екенін анық білетін. Ағасы оны тіпті жек көрген күнде де бұл оған өкпелеп алмас еді, бірақ ағасының өзі қашан бауырына тартатынын бұл өзіне де түсініксіз, бір түрлі күдікті именумен қалай дегенмен күтіп жүре берген. Үлкен ағасы Дмитрий Федорович Иванға аса зор құрметпен қарап, ол жөнінде бір түрлі ерекше ілтипатпен әңгімелейтін. Соңғы кезде екі ағасын керемет жақындастырған маңызды істің барлық бүге-шігесін Алеша содан естіп білген. Иванмен салыстырғанда Дмитрийді тіпті қараңғы деуге болады, жеке тұлғасы мен мінезі тұрғысынан екеуін қатар қойғанда бір-біріне мұншалықты кереғар басқа екі кісіні іздеп табу мүмкін емес сияқты еді, сол себепті де Дмитрийдің Иван жөніндегі сүйсінген пікірі Алешаға алабөтендеу көрінген.

Алешаға төтенше ықпал еткен пірәдардың құжырасында өткен осынау парықсыз үй-ішінің кездесуі, дұрысырақ айтқанда, төрт көзі түгел жиналуы, міне, дәл осы кезде болған еді. Шындығында, бұл бас қосыстың сылтауы жалған-ды. Дмитрий Федоровичтің өзіне тиісті енші мен дүние-мүлік бойынша есеп айырысу жөнінен әкесі Федор Павловичпен дүрдараздығы, тегі, нақ сол тұста шектен шықса керек. Әкесі мен баласы ат құйрығын кесісуге жуықтап, қарым-қатынастары төзгісіз болуға айналған еді. Бәріміз Зосима қарияның құжырасында бас қоссақ қайтеді деген ойды жай әзілдесе де бірінші бон Федор Павлович білдірген; бұлай деп ишара білдіргенде пірәдар қолма-қол бітістірмесе де, тым болмаса, өзінің атақ-дәрежесімен, қала берді ортамызда қатысып отыруымен дау-дамайсыз мәмлеге келуімізге бірдеме ғып ықпал етер деп дәмеленген. Пірәдардың алдына бармаған, оны тіпті мүлде көрмеген Дмитрий Федорович, әрине, әкесі мұны осылай бір ықтырып алмақшы ғой деп қана топшылаған еді; әйтсе де, ол әсіресе соңғы кезде әкесімен тартысында тым дөрекі кетіп қалғаны үшін іштей өзін-өзі кінәлайтын, сол себепті бұл ұсынысқа қарсылық білдірген жоқ. Айтпақшы, ол, Иван сияқты әкесінің үйінде емес, шаһардың екінші шетінде, бөлек тұратын. Сонан соң Федор Павловичтің бұл ойына осы кезде біздің шаһарда тұрып жатқан Петр Александрович Mиусов та жармаса кеткен. Қырқыншы және елуінші жылдардағы либерал, еркін ойшыл һәм атеист болғасын ба, әлде зеріккендігінен, әлде қызық көрген жеңілтектігінен бе, ол осы іске әйтеуір шұғыл араласты. Оның кенет монастырьды, "әулиені" көргісі келді. Ол өзінің осы монастырьмен көптенгі дауы әлі бітпегендіктен, олардың қарауындағы жерлердің шекарасы, орманнан ағаш кесу, өзеннен балық аулау жөніндегі құқық пен тағысын тағылар жайындағы тартысы әлі күнге созылып келе жатқандықтан, осы дауды бірдеме ғып жең ұшынан жалғасып бітіруге болмас па екен? — деп пірәдар игуменмен өзім тілдесіп көрейінші деген сылтаумен орайласқан сәтті пайдаланып қалмақшы болды. Монастырьда жай әуесқой біреуге қарағанда мұндай ізгі ниетті адамды, әлбетте, анағұрлым зор ілтипат көрсетіп қабылдауы мүмкін ғой. Соңғы кезде құжырасынан шығудан қалып, ауру болғасын тіпті жай келушілерді де қабылдамай қойған пірәдарға, бәлкім, монастырдағылардың кейбір әсері тиюіне осы жайттардың барлығы дәнекер болуы ықтимал-ды. Ақыры, пірәдардың келісімі алынып, оған баратын күн де белгіленді. Алешаға жымия қараған ол тек: "Мені олардың еншісін бөлуге кім тағайындап еді?" — деген.

Кездесу жайында естігенде Алеша қатты абыржыды. Әйтсе де, ол егер осы таласып-тартысып, жүз жыртысып жүргендердің ішінен бұл бас қосысқа байсалды қарайтын біреу болса ол, күмән жоқ, ағасы Дмитрий екенін, ал қалғандары пірәдарға қорлаушылық боп көрінетін парызсыздық ниетпен келетінін ол түсінген. Ағасы Иван мен Миусов келсе, бәлкім, нағыз дөрекілікке ауысқан әуесқойлықтан, ал әкесі болса тағы бір кісі күлерлік сайқымазақтық үшін келмек. О, Алеша үндемесе де, өз әкесін әбден һәм қапысыз біліп алған. Қайталап айтайын, бұл бала жұрт ойлайтындай тым аңғал емес-ті. Ол белгіленген күнді күтіп қыпылдап жүрген. Оның үй ішіндегі осы бір кикілжің неде болса бітіп тынса екен деп тілегені күмәнсіз. Алайда, ол пірәдардың қамын бәрінен де көбірек ойлаған еді, ол қарияның өзі мен оның абырой-атағы үшін қалтыраған, біреуі оған әлдеқалай тіл тигізбесе жарар еді деп қорыққан, әсіресе Миусовтың сызылған, нәзік мысқылы мен оқымысты ағасы Иванның маңғаз тұспалынан қауіптенген. Алеша тіпті келіп қалуы мүмкін осы бір адамдар туралы пірәдарына бірдеңе деп ескертіп қойғысы да келді, бірақ ойланып көрді де үндемеді. Айтулы күннің қарсаңында ол бір танысы арқылы Дмитрийге өзінің оны жақсы көретінін және ол берген уәдесін орындайтын шығар деп күтіп жүргенін айтып сәлем жолдаған. Дмитрий ойланып қалған, өйткені інісіне қандай уәде бергені есінде жоқ-ты, дегенмен "арамзалықтың алдында" қал-қадарымша ұстамдылыққа тырысамын, пірәдар мен інім Иванды қатты құрметтесем де, осы арада маған нендей бір тұзақ құрылып, немесе бір масқара мазақ іс дайындалып жатқанына күмәнданбаймын деп хат жазып жіберген. Дмитрий: "Солай бола тұрса да, сенің пір тұтатын әулие кісіңе құрмет-қошеметтен тайсам тілім кесілсін", — деп аяқтаған өзінің хатын. Алешаны бұл хат онша сергіте қоймаған.

ЕКІНШІ КITАП

ЖӨНСІЗ БАС ҚОСУ

I

МОНАСТЫРЬҒА КЕЛДІ

Жылы, ашық күн ғажап еді. Тамыздың аяғы болатын. Олар пірәдармен сәскелік намаздан кейін, сағат он бір жарымға таман кездесуге келіскен. Алайда, біздің монастырьға келетін адамдарымыз ғибадаттың басталуына үлгермепті, жұрт тарқап жатқанда зорға келіп жетті. Олар екі жеңіл арбамен келіпті; сүліктей жарау қос ат жегілген сәнді күймеде Петр Александрович Миусов отыр, қасында ағайындас туысы, жиырмалардағы жас жігіт Петр Фомич Калганов бар. Жігіт университетке оқуға түсуге дайындалып жүрген. Неге екені белгісіз, уақытша сол жігіттің үйінде тұрып жатқан Миусов оны өзімен бірге шет елге кетіп, Цгорихтың немесе Иенаның университетіне түсуге үгіттеп жүрген. Бірақ жігіт әлі шешімге келмеген. Ол көп ойланғыш ұмытшақ секілді көрінетін. Жылы жүзді, мығым денелі, едәуір сұңғақ бойлы болатын. Оның кісіге қарағанда таңғаларлық бір әдеті бар еді: өте ұмытшақ кісілердің бәрі сияқты, ол да кейде тесіле және ұзақ қараса да сізді бәрібір көрмес еді. Ол үндемейтін және ұялшақтау болатын, бірақ, - әлбетте, тек біреумен оңаша қалғанда ғана - ойда жоқта керемет сөзшең, қызба және оқта-текте неге күлгенін өзі де білмейтін тым күлекеш те болып кететіні де бар-ды. Алайда, ол кенеттен қалай тез еліксе, дәл солай шапшаң басылып, кілт тыйыла қалатын. Дәйім өте жақсы, тіпті сәнді киініп жүретін; ол өзін тәуелсіз ұстарлықтай бірсыпыра дәулеттің иесі болатын, ал келешекке одан да молырақ мұраны иемденуге үміттеніп жүрген. Алешамен дос еді.

Салдырлаған, ескі, бірақ аумақты жеңіл арбамен баласы Иван Федоровичті ертіп алып Федор Павлович те келіп жетті, оның қос боз жирен мәстегі Миусовтың күймесіне зорға ілесіп келіпті. Дмитрий Федоровичке кездесудің күні мен сағаты алдын ала хабарланған-ды, алайда, ол кешігіп қалды. Барлығы ат-арбаларын орам сыртындағы мейманхана алдында қалдырып, өздері монастырь қақпасынан жаяу кірді. Федор Павловичтен басқа үшеуі, тегі, еш уақытта ешқандай ғибадатхананың есігін ашпағанға ұқсайды, ал Миусовтың шіркеуді көрмегеніне, бәлкім, тіпті отыз жыл болған шығар. Оның жан-жағына сұқтана көз салуынан өзін әдейі дөрекілеу ұстайтындығы сезіліп тұрды. Бірақ, монастырьдің ауласында шіркеу мен шаруашылыққа қажетті, кәдімгі дағдылы құрылыстардан басқа айтарлықтай ештеңе жоғын ол байқағыш зердесімен бірден-ақ пайымдаған. Бөркін қолына алып шіркеуден шоқынып шығып жатқандардың соңғылары өтіп жатыр. Қара халықтың арасынан жоғарғы қауымның адамдары да, екі-үш ханым, бір қаусаған кәрі генерал да көзге түсті: олардың бәрі де мейманханаға тоқтаған. Біздің адамдарды қайыршылар тез қоршап алып еді, бірақ ешқайсысы садақа бере қойған жоқ. Әмиянынан он тиындықты алып, қараптан-қарап өзінен-өзі қысылып: "Бірдей ғып бөліп аларсыңдар" — деп бір қатынның қолына қыстыра салған тек Петруша Калганов болды. Оның бұл қылығына серіктерінен ешкім үндемеген, ендеше оған қуыстанатындай да түк жоқ-ты: бірақ мұны сезгесін ол онан бетер қысылды.

Алайда, таңғаларлық; шын мәнінде бұларды күтіп алуға тиісті еді, тіпті азды-көпті қошеметпен қарсы алса да артық емес-ті: біреуі осы жуырда ғана шіркеудің мұқтажына мың сом ақшасын берген, ал екіншісі шалқыған бай помещик әрі өте білімді адам; былайша айтқанда, өзеннен балық аулауға келгенде, — соттың ақыры немен бітуі тұрғысынан алғанда, — осындағылардың барлығы ішінара соған тәуелді еді ғой. Солай бола тұрса да, бұларды ресми адамдардан ешкімнің қарсы алмауы қалай. Шіркеудің тап іргесіндегі құлпытастарға селсоқ көз салған Миусов мұндай "қасиетті" орынға жамбас тигізу тым қымбатқа түскен болар-ау дегісі келіп еді, бірақ үндемеді: оны жүзіндегі либералдық зілсіз мысқыл енді ішін кернеген ызаға ұласа бастаған-ды.

Сұмдық қой бұл, мына өңшең парықсыздардың қайсысынан сұрап білерсің... Уақытты зая кетірмей осыны шешіп алуымыз керек еді, — деп кенеттен күбір етті ол, өзімен-өзі сөйлескендей.

Өстіп тұрғанда үстіне қолпылдаған жазғы пәлте киген, жылмаң көз, қасқа бас егделеу бір мырза кенет бұларға келді. Қалпағын көтеріңкіреп қойғасын жарамсақтана сөйлеген ол өзін тулалық помещик Максимовпын деп жалпы таныстырып өтті. Біздің жолаушылардың неге қам көңіл болғанын ол тез сезе қойды.

— Зосима пірәдар өзінің тас түйін жабық мінәжатханасында тұрады, осы арадан төрт жүз қадамдай жерде, орман ішімен баруға болады, орман ішімен...

— Орман ішімен бару керегін мен де білемін, — деді оған Федор Павлович, — көптен келмегесін жолды ұмытыңқырап қалғанымыз.

— Міне, мына қақпадан шыққан соң, тура орман ішімен... Жүріңіздер. Мен... өзім-ақ... ертіп апарсам қайтеді... Міне, мына жаққа... былай қарай...

Олар қақпадан шығып, орманға қарай беттеді. Помещик Максимов алпысты қусырған кісі екен бір бүйірден елпеңдеді де отырды, дұрысырақ айтқанда, жүгіре басып, бұлардан көз аудармай, тінте қарайды. Бадырақ көз кісінің қадала қарағаны қандай қызық.

— Білесіз бе, пірәдарда біздің бір шаруамыз бар, - деді Миусов қатаң үн қатып, - былайша айтқанда "ол кісі" бізді қабылдамақшы еді, сондықтан оған бізбен бірге кірмеуіңізді өтінеміз, ал жол көрсеткеніңіз үшін рахмет сізге.

— Мен болғамын, мен ол жарықтықта болғанмын... Un chevalier parfait!¹ — деп помещик саусағын шошайтып сырт еткізді.

— Chevalier?² — деп тұрғаныңыз кім? —деп сұрады Миусов.

— Пірәдар ғажап адам ғой. Монастырьдің абы ройы артып, даңқы аса гөрсін деңіз тек, Зосима. Ондап пірәдар бола қояр ма екен.

Бірақ, оның дабдырлаған сөзін бұлардың соңынан қуып жеткен, басына клобук³ киген, аласа бойлы жүзі аппақ құдай бір шілбиген жас тақуа бөліп жіберді. Федор Павлович пен Максимов тоқтай қалды. Тақуасымақ иіліп тағзым етіп, өте сыпайы үнмен былай деді:

— Игумен пірәдар сіздердің бәріңізден, мырзалар, мінәжатханадан шыққасын оның дастарқанынан бұйырған дәмді татып кетуді өтінеді. Сіз де келіңіз, — деді ол ақырында Максимовқа қарап.

— Мен мұндай өтінішті орындауға әрқашан дайынмын! — деді дәмге шақырғанға қуанғасын даусы қатты шыққан Федор Павлович, — мен сөзсіз барамын. Және білесіз бе, бәріміз де құдайы орында инабаттылық сақтауға уәделестік... Ал сіз ше, Петр Александрович, барасыз ба?

— Неге бармаймын? Барамын. Осындағылардың барлық әдет-ғұрпымен танысуға келмегенде, мені не үшін келді дейсің. Тек бір-ақ нәрседен қиналып тұрғаным, сонда мен енді, Федор Павлович, сізбен бірге...

— Иә, Дмитрий Федорович әлі келген жоқ қой.

— Иә, егер ол келмесе, тіпті жақсы болар еді, әйтпесе сіздердің мына шалағайлықтарың менің жаныма жағып тұр дейсіңдер ме, оның үстіне тағы сіз қосылсаңыз? Игумен пірәдарға біздің алғысымызды айта барыңыз, түске қарай келеді деңіз, — деді ол тақуасымаққа қарап.

— Жоқ, мен сіздерді пірәдарымызға өзім ертіп апаруға тиістімін, — деп үн қатты жас тақуа.

— Онда мен игумен пірәдарға барын келе қояйын, тез кіріп қана шығамын, — деп помещик Максимов жыпылдай қалды.

— Игумен пірәдардың қазір қолы бос емес, әйтсе де өзіңіз біліңіз... — деді тақуа қорғалақтаған үнмен.

— Неткен беймаза шал еді. — деді Миусов даусын көтеріп. Бұл сәтте помещик Максимов монастырьға қарай кейін жүгіріп бара жатқан-ды.

— Фон Зоннан айнымайды, — деп күбір етті Федор Павлович.

— Сіздің бар білетініңіз осы... Ол неліктен фон Зоннан айнымауға тиіс? Сіз өзіңіз фон Зонды көріп пе едіңіз, тым болмаса?

— Оның суретін көргем. Бет-жүзі ұқсамаса да, түсіндіруге қиын бірдеңесімен содан айнымайды екен. Егіздің сыңары ма дерсің. Бет әлпетін көргенде-ақ тани кетемін сабозыңды.

— Бәлкім, солай да шығар: бұл жағынан сіз білгішсіз ғой. Тек мынаны жадыңызда сақтаңыз: Федор Павлович, есіңізде ме, біз өзімізді инабатты ұстауға уәделестік деп ілкіде ғана өзіңіз айтқан болатынсыз. Ендеше, сол сөзіңізде тұрыңыз. Сайқымазақтық бірдеңе көрсетемін деп ойламаңыз, өйткені мен өзімді сізге қосақтап тәлкек қылғанын қаламаймын... Мынаның қандай кісі екенін көріп тұрсыз ғой, — деді ол енді тақуаға қарап, — парасатты адамдардың табалдырығынан онымен бірге аттауға менің тіпті батылым ¹бармайды.

Тақуасымақ үн қатпастан, болар-болмас жымиғанда бозарған, қан-сөлсіз еріндерінен оның ішінде бір сасық қулығы да жоқ емесі сезіліп қалды, бірақ ол ләм деп жауап қатпады: оның намыс сақтап қана үндемегені бесенеден белгілі еді. Миусов онан сайын тыжырая түсті.

"О, сұмдық-ай, ежелгі мекерліктен шыққан мына сызылған бет әлпетті қарашы, ал шындығында бұл тек шарлатандық пен сандырақ қой!" - деген ой келген оның басына.

— Міне, мінәжатханаға келіп те қалдық! — деді көтеріңкі дауыспен Федор Павлович — қақпасы жабық тұр.

Сонсоң ол биік қақпаның маңдайшасы мен екі бүйіріне салынған әулиелердің суреттері алдында шұлғып тұрып қолын сермей шоқына бастады.

— Бөтен монастырьға келгенінде өз ережеңді жинап қойғаның жөн, — деді ол. — Осы мінәжатхананы жиырма бес тақуа паналайды, бірінен-бірі көз алмай отырып капуста жейтіндер өңшең. Бір ғажабы, мына қақпадан бірде-бір әйел аттай алмайды. Бұл шындығында да солай. Бірақ, м н пірәдар келген әйелдерді қабылдайды екен деп естіген едім, сонда бұл қалай болғаны? — деді ол кенет жас тақуаға қарап.

— Былайғы қара халықтың әйелдері қазір де осында, әне анау шағын галерея жақта демалып жатыр қабылдауды күтіп. Ал ақсүйек қауымның әйелдеріне арнап мына галереяда, бірақ орамның сырт жағынан кіретін екі бөлме жабдықталған, әне анау екі терезе пірәдар сауыққан кезінде ішкі жолмен сол бөлмелерге барады, яки орамның сыртына шығады. Харьков губерниясынан келген бір помещик әйел, Хохлакова ханым, ауру қызын алып келген екен, қазір сонда күтіп жатыр. Соңғы кезде тым әлсіреп кеткендіктен, жиналған жұрттың алдына әрең шығып жүрсе де, ол ханымды қабылдауға уәде берген ғой деймін.

— Демек, келген ханымдарға мінәжатханадан бірдеме ғып баратын жол бәрібір қалдырылған екен ғой. Бірақ, қасиетті діндарым, менің бұл айтқанымды жаманшылыққа жорымассыз деймін, жай айтам. Сіз естідіңіз бе, жоқ па, Афонда әйелдің келуіне рұқсат жоқтығы былай тұрсын, онда жалпы ұрғашы біткенге тыйым салынған, керек десең тауықтың мекиені мен ұрғашы танаға да көз салуға болмайды...

— Федор Павлович, мен қазір үйге қайтамын, сіз осында жалғыз өзіңіз қаласыз, бірақ, алдын ала айтып қояйын, мен кеткен соң сізді желкеңізден алып қуып шығаратыны сөзсіз.

— Менің сізге қандай бөгетім бар, Петр Александрович. Әне, қараңызшы, бұлар раушан гүліне оранған жерде тұрады, — деді даусы қатты шаққан ол мінәжатхана орамынан сыртқа аттай беріп.

Шынында да солай, қазір раушан гүлі болмағанмен, гүл отырғызуға жарамды жердің бәрінде күзгі гүлдердің өте сирек, тамаша әдемі түрлері тұнып тұр екен. Тәжірибелі бапкер күтетінге ұқсайды. Шіркеудің орамы мен бейіттердің арасы да гүлзар. Пірәдардың құжырасы бір қабат ағаш үйде екен, кіреберіс галереяның айналасына да гүл отырғызып тастапты.

— Бұрынғы пірәдарларын, Варсонофийдің тұсында бұлай болып па еді? Оның әсемдікті суқаны сүймейтін, тіпті отырған орнынан атып тұрып әйел жынысына таяқ ала ұмтылатын әдеті де болған деседі ғой, —  деді Федор Павлович баспалдаққа көтеріле беріп.

— Варсонофий пірәдардың кейде диуаналығы болғаны рас, бірақ ол жөнінде айтылып жүрген ақымақтық сөздер де көп. Ол еш уақытта біреуге таяқ жұмсаған емес, —  деп жауап қатты тақуасымақ. —  Енді, мырзалар, осы арада сәл аялдай тұрыңыздар, мен сіздердің келгендеріңізді айтып шығайын.

— Федор Павлович, естисіз бе, ақырғы рет келісіп алайық. Өзіңізді дұрыс ұстайтын болыңыз, әйтпесе сазайыңды тартқызам, — деп күбірлеп тағы бір ескертіп қойды Миусов.

— Осыншама неге күйгелектейтініңізді біле алмай қор болдым-ау, — деп мырс етті Федор Павлович, — немене, әлде күнәңіз көп болғасын қымсынасыз ба? Кісінің көкейдегі ойын ол көзінен-ақ біледі дейді ғой. Сіз секілді Парижде тұратын озық ойлы мырзаның сол кісінің пікіріне осыншалық тәнті болғаны ғажап екен, мені таңғалдыратын нәрсе міне осы!

Бірақ Миусов бұл мысқылға жауап беріп үлгермей жатып, оларды ішке кіруге шақырды. Ол сәл ашулы кірген...

"Ал, енді бәрін қалай бүлдіріп алатынымды білем, ашу билеп барады, айтыса кететін шығармын... қызбалана бастармын — сөйтіп өзімді, ойлаған ойымды қор қылармын", — оның басына осы бір ой сап ете түскен еді.

II

ҚАҚПАС САЙҚЫМАЗАҚ

Бұлар құжыраға кірген сәтте өзінің жатын бөлмесінен пірәдар да бері шыға берді. Онда мінәжатхананың екі Иеремонағы қарияның келуін бұлардан бұрын күтіп отыр екен, бірі — кітапханашы пірәдар, екіншісі — Паисий пірәдар; соңғысы қартайып тұрмаса да ауру-сырқаулы кісі еді, жұрттың бәрі оны керемет оқымысты кісі дейтұғын. Бұдан басқа, бұрыш жақта тағы біреу түрегеп тұрған (кейін ол сол күйі түрегеп тұра берді), ол үстіне дағдылы сүртүк киген, жиырманың екеуіндегі жас жігіт, неге екені белгісіз, монастырь мен діндар қауым барынша қамқорлық жасайтын семинарист, болашақ дін маманы еді. Сұңғақ бойлы жігіттің жүзі ажарлы, бет сүйегі шығыңқы екен, зерделі, сергек қара көздері сығырая қарайды. Бет әлпетінен жағымпаздыққа жанаспайтын, әдептен озбаған, нағыз паңдық сезіледі. Өзіне тең санамады ма, әлде, керісінше, бейне бағынышты, тәуелді адамдардай көрді ме, бұлар бөлмеге кіргенде, ол тіпті бас изеп сәлемдескен де жоқ.

Зосим пірәдарға бір мүрит пен Алеша еріп шықты. Иеремонахтар түрегеліп, саусақтары еденге тигенше еңкейіп тағзым етті, оның потиқасын алған соң қолынан тәуеп етті. Пірәдар оларға батасын бергеннен кейін енді өзі де саусақтарын еденге тигізе еңкейіп тағзым етті де, әрқайсысынан енді өзіне пәтиқасын беруді өтінді. Күллі рәсім ерекше бір ілтипатпен өте байсалды атқарылды, қайсыбір дағдылы салтқа әсте ұқсаған жоқ. Алайда, Миусовқа мұның барлығы кісіні ұйытып тастау үшін жорта істелетіндей көрінді. Ол өзімен бірге кірген серіктерінің алдында тұрған. Ешқандай идеяларға қарамастан, жай сыпайыгершілік үшін ғана (мұндағы әдет-ғұрып осындай болғасын) пірәдардың алдына барып пәтиқасын алуы керек еді, қолынан тәуеп етпесе де, тым болмаса, пәтиқасын алғаны жөн еді — мұны ол тіпті кеше кешке-ақ ойластырған. Бірақ иеремонақтардың жаныға иіліп-бүгілгенін, қарияның қолынан өліп-өшіп сүйгенін көргеннен кейін, ол әлгі шешімін тез өзгертті: ақсүйек қауымдағыша маңғазданып, байсалды ғана сәл бас иіп тағзым етті де, орындыққа қарай шегінді. Федор Павлович те дәл осылай істеді, бірақ ол Миусовты маймылша келемеждеп бақты. Иван Федорович та қаздиып тұрып мардымси, сыпайы тағзым етті, ал Калгановтың сасып қалғаны сонша, ол пірәдарға тағзым етуді тіпті ұмытып та кетті. Пірәдар пәтиқасын беру үшін көтере берген қолын түсіріп, оларға екінші рет тағзым еткен соң барлығынан жайғасып отыруды өтінді. Алешаның беті дуылдап барады; ол ұялғанынан жерге кіре жаздады. Бір жамандықты іші сезіп еді, міне, сол орындалды білем.

Пірәдардың өзі бағзы бір заманда қымбат ағаштан жасалып, былғарымен қапталған кішкене диванға барып жайғасты, ал екі иеремонахтан басқа, төрт мейманын қарсы қабырға жақтағы қара былғарысы қажалып бітуге айналған, сондай қымбат ағаштан істелген төрт орындыққа қатар отырғызды. Иеремонахтардың біреуі есік жаққа, екіншісі терезе алдына барып отырды. Семинарист, Алеша және мүрит түрегеп тұрды. Құжыра өте тар және бір түрлі солғындау көрінген. Ең қажетті заттар мен жиһаздың өзі дөрекі, жұпыны екен. Терезе алдында гүл отырғызған екі құмыра тұр, бұрыш жоқ иконаға толған, олардың бірі — Мариям-ананың үлкен суреті, тегі, шіркеудегі жіктеліске дейін көп бұрын жазылса керек.

Алдында шырағдан сығыраяды. Онымен қатарласа жылтыр қапсырмалы тағы екі икона, бұлардың жанында қылымсыған періштелердің суреттері, кішкене фарфор жұмыртқалар, піл сүйегінен жасалған католиктік кресті құшақтаған Matcz dolorosa¹ және өткен ғасырлардағы ұлы итальян суретшісінің шетелдік бірнеше гравюрасы ілулі тұр. Осынау нақышты әрі қымбат бедер суреттердің жанына барлық жәрмеңкелерде су тегінге сатып жататын өте қарапайым орыс литографиясынан әулиелердің, дін жолында азап шеккен діндар, тақуалардың, мәртебелі пірәдарлардың және басқаларының бірнеше суреті назарыңды тартады. Қазіргі және өткен замандардағы орыс архмрейлерінің бірнеше суреті де бар екен. бірақ олар басқа қабырғаларға бөлек ілініпті. Миусов осынау "ресмиліктің" бәрін көзбен бір шолғасын пірәдарға қадала қаран отырып қалды. Ол өзінің осы бір әдетін ұнататын, оның елуді артқа салғанын, ал мұның өзі ақсүйек қауымның дәулет қонған, парасатты адамы өзін-өзі әманда, тіпті өзінің еркінен тыс құрметтегіш келетін кемел шақ екенін ескерсек, оның қалай десек те өзіне кешірімді осындай бір осалдығы да бар еді.

Пірәдар оған ә дегеннен-ақ ұнамады. Шынында да, қарияның ұсқынында Миусовтан басқа да көптеген адамдар жақтырмауы мүмкін бірдеңе бар еді. Ол не бары алпыс бес жастағы, алайда, аурудың салдарынан кемінде он жасқа анағұрлым кәрі көрінетін аласа бойлы, бүкірейген, аяғынан әл кеткен кісі болатын. Өте солыңқы бетін ұсақ әжім басқан, әсіресе екі көзінің айналасындағы шимай өте қалың еді. Жылтыраған екі түйме секілді кішкентай көгілдір көздері құбылғыш, самайындағы бес тал шашы аппақ, шоқша сақалы сирек, қаймыжық еріндері тым жымиғыш еді. Мұрны құстың тұмсығы секілді сүйірлеу, бірақ ұзын емес.

"Сұрқына қарағанда мына шал тегі кекшіл кісі болар, тәкаппарсымақтығы да бар шығар" — деп ойлады іштей Миусов. Жалпы, ол өзіне-өзі мүлде ырза емес-ті.

Сағаттың дық еткен дыбысы әңгіме бастауға белгі бергендей болды. Қабырғадағы арзан қол кішкентай сағат он екіні соққан еді.

— Уақыт болды, — деді даңғырлап кеткен Федор Павлович, — ал менің балам Дмитрий Федорович әлі келген жоқ. Қасиетті қариям, оның кешігіп жатқанына кешіре көріңіз! ("Қасиетті қариям" дегенді естігенде Алеша селк етті). Өз басым әрдайым дәлдікті ²ұнатамын, сыпайы король кешікпес дегенді жадымда сақтап, дәл сол минутында келемін...

— Бірақ, сіз король емессіз ғой, — деп күбір етті қапелімде өзін ұстай алмай қалған Миусов.

— Иә, король емеспін, бұл рас. Алайда, Петр Александрович, біле білсеңіз, мұны мен өзім де сезем, құдай ақына! Бірақ, дәйім осындай бірдеңені былжырататын әдетім! Әулие пірәдар! — ол кенеттен ерекше бір шабытқа мінді. — Сіздің алдыңызда отырған пақырыңыз бір сайқымазақ жан, шын сайқымазақ! Танысып қоялық, ол мына мен. Амал бар ма. сүйекке сіңген дағдым бұл! Ал егер кейде жөн-жосықсыз бөсіп кетсем, жұртты күлдіріп, ұнап қалу үшін әдейі істеймін. Басқаларға ұнаған жаман ба, солай ғой? Осыдан жеті жыл бұрын бір шаһарда болған едім, сондағы кейбір көпессымақтармен жең ұшынан жалғасып жүргесін бір болмашы шаруамен барғамын. Исправникке бардық, одан бірдеңені қолқаламақ, сонсоң бізге келіп мейман болуын өтінбек ойымыз бар-ды. Исправник бізден сөйлесуге шықты, өзі де бір еңгезердей, толық денелі, ақсары, тұнжыраған бәле екен, — мұндайда олардан сақтанбасаң болмайды: бауыры беріштеніп қалған олардың, бауыры мәз емес. Аусар басым тоқ етеріне бір-ақ көшіп еркінсіген ақсүйекше: "Исправник мырза, бізге, былайша айтқанда, Направник болыңыз" деппін ғой. — "Ол неғылған Направник?" — дейді ол. Байқаймын, қалжыңымнан түк шықпаған секілді, исправнигіміз міз бағар емес, сонсоң мен де айылымды жимадым: "Жай әзілдегенім ғой деймін, бір көңілденіп қалайық деп, неге десеңіз Направник мырза — біздің әйгілі орыс капсльмейстері, ал бізге қолға алған ісіміздің қайырлы болуы үшін нақ сондай бір капсльмейстер керек секілді..." Дұрыс түсіндіріп, орынды салыстырған жоқпын ба, солай ғой? "Ғапу етіңіз дейді, мен исправникпін және де атағымды тәлкек қылғанды көтере алмаймын дейді". Ол теріс айналып жүре берді. "Иә, сіздікі дұрыс, сіз исправниксіз, Направник емессіз!" — деп мен қалдым. — "Жоқ, Направник деп атаған екенсің, мен енді Направникпін!" — деп қасарып ол кетті. Ақыры, барған ісімізден түк шықпады! Барлығы менің қырсығым, әманда өсітемін. Құданың құдіретімен жағымпазданған жақпайды маған! Осыдан біраз жыл бұрын аса беделді адамдардың біріне: "Сіздің зайыбыңыз керемет әйел ғой", — демесім бар ма, бұлай дегенде мен ол әйелдің адалдың, былайша айтқанда, адамшылық қасиеттеріне меңзегем, ал ол маған: "Оның кереметін сіз қайдан білесіз?" — деп дүрсе қоя берді. Үндемей құтылатын мен бе, қағытып өткім келіп: "Білмегенде ше", - дедім.

Сонсоң, ол маған білгенді көрсетті... Бұл ертеректе бастан кешкен оқиға болғасын ерсілігі жоқ шығар деп айтып жатқаным ғой, әманда өзіме-өзім осылай зиян келтірем де жүрем!

— Сіз қазір де сүйтіп тұрсыз, — деп күбір етті кіржие қалған Миусов.

Пірәдар екеуіне де барлай қарады.

— Солай де! Біле білсеңіз, Петр Александрович, мұны да сезгем, не істейтінімді, керек десеңіз, тіпті алдын ала білгем, сіздің байқамай қалмайтыныңызды, бірдеңе деп іліп-қағатыныңызды аузымнан сөзім шықпай жатып-ақ сезген едім. Қалжыңымнан түк шықпағанын көргенімде, әулие пірәдарым, менің тілім байланып қалатыны бар, былайша айтқанда, жағым қарысып қалған секілді көрінеді: ақсүйектердің дастарқанын аңдып күнелткен жас өскін шағымнан бар бұл әдетім. Сайқымазақтық менің сүйегіме сіңген, туғалы бері осындаймын, диуана да бір мен де бір, әулие пірәдарым. Таласым жоқ, бәлкім, менің көкірегіме шайтан ұялаған да шығар, бірақ, ол кішкентай шайтансымақ қой деймін, егер үлкенірек болса, өзге біреуді таңдамас па еді, алайда сізді емес, Петр Александрович, сіз оған жарамайсыз. Бірақ оның есесіне мен діншілмін, құдайға сенемін. Тек соңғы кезде ғана күмәнданып жүргенім, енді міне оның есесіне кемеңгерлік уәж күтіп отырмын. Мәртебелі пірәдар, мен пәлсапашы Дидероттың кебін кидім. Екатерина патшаның тұсында пәлсапашы Дидероттың митрополит Платонға барғанын естіп пе едіңіз, әулие пірәдарым. Ол кіріп барған бойда: "Құдай жоқ", — деп қойып қалады. Сонда әулиелердің әулиесі қолын көтеріп: "Мынау ақымақ не дейді, құдай бар!" — деп жауап беріпті. Пәлсапашымыз сасқанынан оның аяғына жығылып: "Құдайға сендім, мені шоқындырыңыз" — деп жалбарыныпты. Сонсоң, оны сол арада дереу шоқындырады. Оны шоқындырғанда княгиня Дашкова мсн Потемкин қатысып тұрыпты...

— Федор Павлович, сізге дауа жоқ! Өтірік соққаныңызды және осы зердесіздік анекдоттың жалғандығын біле тұра несіне қылымсисыз? —  Мүлде шыдамы таусылған Миусовтың даусы дірілдеп шыққан еді.

— Жалған екенін өмір бойы өзім де сезіп жүргенім! — деді онан сайын бөсе түскен Федор Павлович. — Оның есесіне, мырзалар, мен сіздерге бар шынымды ақтарайын: ұлық қариям! Кешіре көріңіз, Дидероттың қалай шоқындырылғанын осы қазір ғана, бөсіп тұрған сәтте ойдан шығарған едім, бұрын тіпті еш уақытта қатеріме де келмеген нәрсе. Сөзім дәмді болсын деп қосыңқырап жіберіп ем, Петр Александрович, егер қылымсысам —  мүмкін, сүйкімді көрінгім келгені шығар. Әйтсе де, неге бүйтетінімді кейде өзім де білмеймін. Ал Дидеротқа келсек, мен ол "мынау ақымақ не дейдіні" жас кезімде осындағы помещиктерді паналап жүргенімде солардан жиырма рет естіген шығармын: Петр Александрович, ол жайында мені тіпті сіздің әпкеңіз Мавра Фоминишнадан да естігемін. Олардың барлығы құдайға сенбейтін Дидероттың митрополит Платонға құдай жайында таласуға барғанына осы күнге дейін сенеді...

Төзімі біткесін Миусов тіпті отырған орнынан қалай тұрып кеткенін де сезбей қалды. Зығырданы қайнаған еді, сондықтан өзінің күлкілі халге түскенін түсінген. Шынында да, құжырада мүлде ақылға сиғысыз бірдеңе болып жатқан еді. Осыдан қырық немесе елу жыл бұрын, өткендегі пірәдарлардың тұсында да бұл құжыраға келушілер болған ғой, бірақ, олар осы құттыхананы қастерлеп құрмет тұта білген емес пе. Келгендердің барлығы дерлік құжыраның табалдырығын аттағанды өздеріне өте зор ілтипат көрсеткендік деп түсінген. Көбісі кіргеннен кейін тізерлей кетіп, қашан шыққанша сол қалпынан тырп етпейтін. Керек десеңіз, "ақсүйек қауым" адамдарының, тіпті аса оқымысты кісілердің көбісі ол ол ма, әлде жәй қызық көріп, әлде басқа бір себеппен келген кейбір еркін ойлы адамдар да құжыраға басқалармен бірге келгенде немесе өздері жеке жолығысқанда қабылдау біткенше шын құрметтеушілік пен сыпайыгершілік сақтауды бәрі дерлік өздеріне ең бірінші парыз санайтын; оның бер жағында мұнда ақшаға жол жоқ, бір жағынан — тек сүйіспеншілік пен рақымшылық көрсету болса, екінші жағынан -тәубешілік пен жанын жеген бір түйінді мәселені шешуге немесе жүрек лүпілінің бір қиын сәтін жеңілдетуге деген құштарлық қана болатын. Сол себепті Федор Павловичтің өзі отырған құттыхананы сыйламаушылық көрсетіп, кенет мынадай сайқымазақтық жасағанын көргендер, кем дегенде солардың кейбіреулері, түкке түсінбей, бұған таң қалысқан. Бағанадан бері беттері бүлк етпеген иеремонахтар пірәдар не дер екен деп зерлене күтуде болатын, әйтсе де, Миусов сияқты, бұлар да орындарынан тұрып кетуге жақын еді. Басын төмен салып тұрған Алеша жылап жіберуге жуық-ты. Ол бәрінен де ағасы Иван Федоровичке қайран; ол әкеме ықпал ете біледі ғой, оны тежесе сол тежер деп тек соған ғана үміт артқан еді, бірақ ағасы орындығында тырп етпестен төмен қарап отыр; ол осында әлдеқалай келген бөгде кісіше осының ақыры немен бітерін тіпті бір түрлі қызыға түскен секілді. Ракитинге (семинаристке), — ол Алешаға жақсы таныс әрі жақын болатын, — Алеша тіпті тура қарай алмады да; ол Ракитиннің ойын білетін (бүкіл монастырьда оның ойын жалғыз Алеша ғана білетін).

— Ғапу етіңіз... — деді Миусов пірәдарға қарап, —  мына орынсыз қалжыңға мен де қатысқан секілді болып, қараптан-қарап қысылып отырғаным. Сіздей аса қадірменді қарияның алдына барғанда тіпті Федор Павлович сияқты адам да өз міндетін түсінетін шығар деп сеніп қалдым —  менің бар қателігім осы... Онымен бірге кіргенім үшін... кешірім сұрауға тура келетіндігін білсем...

Петр Александрович сөзін аяқтамады, сонан соң, ұялғанынан отыра алмағандай, бөлмеден шығып кетуге ыңғайланды.

— Босқа қапаланбаңыз, сізден өтініп сұраймын, — пірәдар орнынан тәлтіректеп түрегеліп, Петр Александровичті екі қолынан алып қайтадан креслоға отырғызды. — Мазасызданбаңыз, өтінем сізден. Менің мейманым болуды әсіресе сізден көп өтінер едім, - деді қария, сонан соң ол басын иді де, қайтадан өзінің кішкентай диванына барып отырды.

— Ұлық пірәдар, өзіңіз айтыңызшы, менің қара жерді басып жүргенім сізді қорлағаным ба, жоқ па? —  деп айқайлап жібергенінде креслоның жақтауынан екі қолымен қысып алған Федор Павлович пірәдарды аузынан шығатын лебізбен бірге атып тұрғысы келгендей болды.

— Сізден де өтініп сұраймын босқа налымаңыз, қысылмаңыз, — деді оған пірәдар өктем үнмен... — Қысылмаңыз, өз үйіңіздей көріңіз. Ең бастысы, өзіңізден өзіңіз сонша қымсына бермеңіз, өйткені қырсықтың бәрі содан шығады.

— Шын өз үйімдегідей отырайын ба? Яки тәңірінің жаратқан күйі ме? О, мұныңыз тым артық болмас па екен, бірақ — айтқаныңызға құлдық, қабылдаймын! Білесіз бе, тәңірінің рақымы түскен әулием, мені қаз қалпымда отыруға итермелеп қайтесіз, өйткені бұл қауіпті... ондай күйге әрі-беріден соң өзім де түсемін. Мұны әуелі сіздің қамыңызды ойлап ескертіп жатырмын. Кейбіреулер мені жексұрын ғып көрсеткісі келсе де, қалғаны беймағлұм, одан ары не боп не қоятынын тірі пенде білмек емес. Мұны, Петр Александрович, сізге айтамын, ал сізге, ақ пейілді әулием, жаным сүйсінген қуанышымды айтамын! — Ол түрегеліп, екі қолын жоғары көтеріп тұрып: "Сіздей ұлды тоғыз ай тоғыз күн құрсағында көтерген, ақ сүтімен асыраған анадан айналайын!" — деді. "Өзіңізден өзіңіз сонша қымсына бермеңіз, өйткені қырсықтың бәрі содан шығады" - деп ілкіде айтқан уәжіңізбен сіз менің іштегі сырымды оқығандай болдыңыз. Біреумен жақындассам-ақ бұ жалғанда менен оңбаған кісі жоқтай, жұрттың бәрі маған сайқымазақ деп қарайтындай көрінеді де тұрады, сонан соң "олай болса, қазір сайқымазақтың қандай болатынын көрсетейін, сендердің қаңқу сөздеріңнен қорықпаймын, өйткені сендердің бәрің менен де жаман оңбағансыңдар!" — деп кірісіп кеп кетемін. Менің сайқымазақ болатыным содан, ұялғанымнан сайқымазақпын, ұлық пірәдар, ұялғанымнан солаймын. Сабырлы болсам, кінәмшілдігімнен ғана шығар деймін. Ал егер кіріп барғанымда үйде отырғандардың барлығы сол сәтте мені аса сүйкімді, өте ақылды кісі деп қабылдап, ақырына дейін солай санаса, — құдай біледі, онда менен артық ізгі жан табылмас еді! Абызым! — деді ол кенет тізерлей кетіп, мәңгі өлмеу үшін не істеуім керек! Оның қылжақтап отырғанын, әлде шынында да жан жүйесі иіп тұрғанын қазір де ажырату қиын еді.

Пірәдар оған күлімсірей қарап былай деді:

— Не істеу керегін өзіңіз де әлдеқашаннан білесіз, бұған ақылыңыз әбден жетеді: маскүнемдік пен сөзуарлыққа салынбаңыз, нәпсінің құлы болудан тыйылыңыз, әсіресе ақша құмар болмаңыз, сонсоң өзіңіздің ішкілік орындарыңызды жабыңыз, бәрін тастай алмасаңыз, тым болмаса, екеу-үшеуін құртыңыз. Бізге ең бастысы, ең керегі — өтірік айтпаңыз.

— Яки Дидерот туралы ма, солай ғой?

— Жоқ, Дидерот жайындағыңыз түк емес. Ең бастысы, өзіңе-өзің өтірік айтпа. Өзіне-өзі өтірік айтушы және сол өтірігіне әуелі өзі құлағын тосушы түптеп келгенде, өзінен де, өзгелерден де шындықты көруден қалады, демек, ол өзін де, өзгені де құрметтемек емес. Ал ешкімді құрметтемегесін ол ешкімді жаратпайды да, ал ешкімді жаратпағасын өзіне бір ермек іздеп тауып, көңіл көтеру үшін қайдағы жоқ бір құмарлыққа, дөрекі ләззатшылдыққа беріледі, сөйтіп өзіне-өзі және басқаларға ұдайы өтірік айтудан бұзықтыққа берілуінде екі аяқты хайуанға айналады. Өзіне-өзі өтірік айтатын адам өзгеден бұрын өкпелегіш те болуы мүмкін ғой. Жоққа бола өкпелеу кейде жанға жағымды емес пе, солай ғой? Оны ешкім ренжітпегенін, мұны өзі ойдан шығарғанын, сөзін мәнерлемекке өтірік айтқан, иландырмаққа әдейі әсірелеген, сөзге жармасып, түйме дейді түйедей етіп көрсеткен өзі екенін біле тұра, ең алдымен өзі өкпелейді, сөйтіп, сайып келгенде, шын қастасуға көшеді... Тізерлеп тұрғаныңыз жетер енді, түрегеліп дұрыстап отырыңыз, бұл қылығыңыз да жай мекерлік...

— Құдайдың рақымы жауған пірәдарым! Қолыңыздан тәуіп етейінші. — Федор Павлович пірәдардың алдына жетіп барып, оны жүдеу қолынан шөп еткізіп сүйіп алды. — Дәл солай, өкпелесем жаным рақаттанады. Сіз ғажап айттыңыз, бұл менің осыған дейін естімеген сөзім. Дәл солай, менің ғұмыр бақи әманда жаным жай таба, рақаттана өкпелеп келгенім рас, өйткені өкпешілдіктің жанға жағымдылығы өз алдына, кейде тіпті ғажап жарасымды да көрінеді: — Сіз осы жағын айтуды ұмыттыңыз. Ұлық пірәдарым ғажап әдемі көрінеді! Мұны қойын дәптеріме жазып қоймасам болмас! Мен өмір бойы өтірікті судай сапырып келе жатырмын, өтірік айтпаған күнім, не сағатым бола қойды ма екен. Өтіріктің біреуін мініп, екіншісімен қамшылап жүреді деген міне осы! Әйтсе де, жаңылысып кеттім бе қалай, соның екіншісімен қамшыламай-ақ, біреуін мініп жүрсем де жетпей ме маған. Тек... періштем... кейде Дидерот жөнінде рұқсат шығар! Дидероттан келер зиян жоқ, ал өзге бір сөздер зиянды. Айтпақшы, ұлық пірәдарым ұмыта жаздағанымды қарашы, осыдан дәл үш жыл бұрын осында соғып, яки арнайы келіп бәрін сұрап білмекке ниеттеніп едім: тек сіз Петр Александровичтің сөзімді бөлуіне тыйым салмай-ақ қойыңыз. Мен мынаны білмекші едім: ұлық пірәдарым, өзіңіз айтыңызшы, Четьи-Минейдің¹ бір жерінде дін жолында азап шеккен бір әулие тақуа жайында баяндалғаны — ақыр-соңында, басы шабылғаннан кейін ол түрегеліп, жерде жатқан басын көтеріп алып, "емірене бір сүйген" соң жүре беріпті, басын қолына көтерген күйі ұзақ жүріпті деген сөздер шындық па? Ақ ниетті пірәдарлар, айтыңыздаршы, бұл шын ба, әлде өтірік пе?

— Жоқ, шындық емес, — деді пірәдар.

— Четьи-Минейлердің бәрінде де мұндай ештеңе айтылмаған. Сіз қай әулие жайында солай жазылған деп тұрсыз? - деп сұрады иеремонах, кітапханашы пірәдар.

—Оны мен қайдан білейін. Білмеймін. Біреудің айтқанына иланып, алданып қалдым ғой деймін. Естіген құлақта жазық бар ма, мұны кім айтты дейсіздер ғой? Петр Александрович Миусов жаңа ғана Дидеротқа бола aту шақырды ғой, мұны айтқан дәл соның өзі.

 — Мен сізге мұндай ештеңе деген жоқпын, сізбен жалпы еш уақытта сөйлескен емеспін.

— Рас, сіз мұны маған айтқан жоқсыз, осыдан төрт жыл бұрын мұны бір мәжілісте айтқан болатынсыз, онда мен де отырғанмын. Мұны еске алғаным, осы күлкілі әңгімеңізбен сіз, Петр Александрович, менің дінге сенімімді әлсіреттіңіз. Сіз ештеңе білген де, сезген де жоқсың, ал мен болсам үйіме дінім күйрей жаздап оралдым, содан бері барған сайын қалтырауық болып барам. Иә, Петр Александрович, сіз сұмдық күнәнің себепкері болғансыз! Мұның жанында Дидерот пе тәйірі!

Федор Павловичтің тағы да аярланып тұрғаны бәріне айдан анық болса да, ол қызбаланып алған еді. Қалай дегенмен ол Миусовтың намысына қатты тиген.

— Неткен сандырақ еді, бұның бәрі сандырақ қой, — деп күбірледі Миусов. — Қайдам, бір жерде айтсам айтқан да шығармын... бірақ әйтеуір сізге емес. Бұл басқа біреудің маған айтқаны болар. Мен мұны Парижде естігемін, Ресейде Четьи-Минейді түскі ғибадат кезінде оқиды екен деп бір француз айтып еді... Ол Ресейдің статистикасын арнайы зерттеген аса оқымысты кісі... көп уақыт орыстардың арасында тұрған... Мен өзім Четьи-Минейді оқыған жоқпын... тіпті оқығым да келмейді... Дастарқан басында кім не деп мылжыңдамайды?.. Онда ол екеуміз түстеніп отырғанбыз...

— Міне, көрмейсіз бе, сіздер қарын тойғызасыздар, ал мен болсам дінімнен айрыламын! — деп келемеждеді Федор Павлович.

— Сенің дініңде менің не шаруам бар! — Айқайлап жібере жаздаған Миусов кенет тежеліп қалып: — Сіз барған жеріңізде алаңдатпай отыра алмайсыз ғой, — деді тыжырынып.

Пірәдар кенет орнынан түрегеліп, баяу үнмен отырғандарға былай деді:

—Мырзалар, сіздерді бірнеше минутқа ғана тастан кетпекпін, кешіріңіздер. Сіздерден бұрын келіп, мені күтіп отырғандар бар еді. Ал сіз дегенмен өтіріктен тыйылыңыз, — деді ол содан кейін Федор Павловичке көңілдене қарап.

Содан кейін ол шығуға ыңғайланып, пірәдарды баспалдақтан қолтықтап түсіру үшін Алеша мен мүрит оның соңынан ұмтылды. Алқынып тұрған Алеша сыртқа шығатынына қуанып кетті, бірақ ол қарияның қабақ шытпай, жайдары болғанына одан бетер қуанды. Пірәдар өзін күтіп отырғандарға пәтиқасын беру үшін галерея жаққа бармақшы еді. Бірақ құжыраның есігіне қарай барғанда, ол арт жағынан Федор Павловичтің даусын естіп кідіріп қалды.

— Құдайдың рақымы жауған пірәдарым! — деді ол жаны тебіреніп, — қолыңыздан тағы бір тәуеп етуіме рұқсат етіңізші! Жоқ, сізбен тіл табысуға, бірге өмір кешуге болады екен! Сіз, қалай, мені үнемі өтірік соғып, сайқымазақ боп жүреді деп ойлайсыз ба? Онда біліп қойыңыз, осында келгелі бері мен сізді бір сынап көрейінші деп бәрін қасақана істедім, әдейі сайқымазақтандым.

Сізбен тіл табысуға бола ма екен? — деп бағанадан бері сіздің тамырыңызды басып көрумен болдым. Тәкаппар жүрегіңіз менің жанкешті көнбістігіме жібір ме екен? — деп ойладым. Енді сізге мақтау қағаз бере аламын: сізбен бірге өмір кешуге болады екен! Енді аузымды жаптым, үн қатпаймын. Дыбысымды шығармай кресломда отырамын. Петр Александрович, сөз кезегі сіздікі, өйткені енді жолы үлкен сіз боласыз... он минутқа.

ІІІ

ДІНДАР ҚАТЫНДАР³

Орамның сыртқы қабырғасына жапсарластыра салынған ағаш күнсаяның алдында бұл жолы кіл әйелдер, жиырма шақты қатын күтіп тұрған. Пірәдар бұларға пәтиқасын беруге шығатын болды деп құлақтандырған-ды, олардың мұнда жиналған себебі осы. Помещик әйел Хохлакова мен оның қызы да күнсаяға барған; қарияның келуін ақсүйектерге арналған бөлмеде олар да күтіп отырған. Хохлакова ханым шылқыған бай, дәйім сәнді киінетін, әлі де тұғырдан түспеген, өте ажарлы жүзі сәл бозаң тартқан, құбылған мойыл қара көзді әйел еді. Отыздың үшеуіне енді ғана шыққан келіншектің жесір қалғанына бес жыл толған. Оның он төрт жасар қызы екі аяғынан сал ауру болатын. Бейшара қыз жарты жылдан бері жүре алмай қалғасын оны доңғалақты, ұзынша жайлы кресломен алып жүретін. Оның аурудан сол ашаң тартқан сүйкімді жүзі жайдары еді. Қайқиған ұзын кірпіктерінің астындағы аялы қоңыр көздерінде шалдуарлық оты жалқындайды. Шешесі оны шет елге алып баруға көктемнен бері қамданған, бірақ мекен-жайдың жабдығынан жаз бойы қолы босамаған. Олардың біздің шаһарға келгеніне бір жұмаға жуықтаған, алайда ханымның тәңіріге мінәжат етуден гөрі өз шаруасымен айналысқаны көп, пірәдармен жүздесуге осыдан үш күн бұрын бір-ақ рет барған. Пірәдардың кісі қабылдауға шамасы жоғын біле тұрса да, тағы бір мәрте "ғажайып тәуіптің алдына баруды" өздеріне шексіз бақыт санап қайта бір соққаны еді.

Пірәдардың сыртқа шығуын күткен шешесі қызының креслосы жанындағы орындықта отырған, одан бірер қадам жерде бір тақуа шал тұрған, ол солтүстік жақтағы жұрт онша біле бермейтін алыс монастырьдан келіпті, бұл жердікі емес. Оның да бар тілегі -пірәдардың пәтиқасын алу. Бірақ қария күнсаяға шыққасын тура жиналған жұртқа қарай етті. Жұрт күнсаяның аласа үш баспалдағының алдына ұйлыққан. Пірәдар жоғарғы баспалдақта тұрып эпитрахильді¹ киген соң алдында анталаған әйелдерге ақ батасын бағыштауға кірісті. Бір желікпе ауру әйелді екі қолынан алып оның алдына әкелді. Оны көргенде бейшара өкіріп-бақырып, ықылық атып, қояншығы ұстағандай дірілдеп-қалшылдап кетті. Пірәдар әйелдің басына эпитрахильді тигізіп, қысқаша дұға қайырып еді, ол заматта тынышталып, бақырғанын тыя қойды. Қазір қалай екенін білмеймін, бірақ менің бала кезімде деревнялар мен монастырларда осындай желікпе ауруларды жиі көргенім бар. Түскі ғибадатқа алып келгенде олар қыңсылап жылап немесе ит боп үретін еді, бірақ бір ғажабы, алып шыққан қасиетті сыйлық дәмнің алдына апарғанда "желігі" пышақ кескендей тыйылып, әрқашан біразға дейін тыныштала қалатын. Бала болғасын ба, мен бұған таң-тамаша қалатын едім. Алайда, сонда менің сұрақтарыма кейбір помещиктер мен шаһардағы ұстаздарымның олар еңбек еткісі келмегесін бәрін жорта істейді, қаққанда қанын, соққанда сөлін алсаң түзеліп жүре береді деп, бұған әр түрлі анекдотты дәлелге келтіргені әлі есімде. Әйтсе де, кейін маман дәрігерлерден естігенім мені қайран қалдырды: жорта істейді деген өтірік екен, бұл көбінесе біздің Русьте кездесетін, село әйелдерінің ауыр тағдырын көрсететін, дәрігерлік көмек болмағасын қатты қиналып. азаптанып⁴ босанған соң іле-шала тағы да ауыр жұмыс істегендіктен болатын әйелдердің жан түршігерлік ауруы екен, жанды жеген қайғы-қасіретке, ұдайы ұрып-соғуға, тағы басқа азапқа кейбір әйелдер түптеп келгенде шыдай алмайды. Дірілдеп-қалшылдап, өз жанын өзі жеген ауру әйел алдындағы қасиетті нан мен шарапқа жақындаған сәтте-ақ таңғаларлықтай, кенет сауығуы маған мұны қулық, тіпті "клерикалдардың" өздерінің сиқыры деп түсіндіргенмен, тегінде, әбден табиғи нәрсе болса керек; егер ауру әйелді қасиетті дәмнің алдына апарып, маңдайын жерге тигізе бір еңкейтсе, оның ішін жайлап алған сайтан бұған шыдай алмайды, ол сыртқа атып шығады да, адам бойындағы кеселден құлантаза жазылады дегенге аурудың әлгі қасиетті нан мен шараптың алдына апарған қатындар, ең бастысы, ауру әйелдің өзі даусыз ақиқат деп кәміл сенетін болуға тиіс. Сондықтан да жүйкесі жұқарған, оның үстіне ақыл-есіне кінәрат түскен әйелді тәңірінің құдіреті дарыған қасиетті нан мен шараптың алдына апарып тағзым еткізген сәтте оның күллі жан-дүниесінде қашан да бір ғаламат сілкініс болып жатады (және болуға тиіс те), бұл — сауығып кетуіме ғажайыптың неғып жәрдемі тимес екен деп тілеуден және осы тілегінің сөзсіз орындалатындығына күмәнсіз шын сенуден туатын сілкініс. Сөйтіп, ауру әйел бір сәтке сондай ғаламат сілкіністі бастан кешеді. Міне қазір де пірәдардар ауру әйелдің басына эпитрахильді тигізер-тиместе дәл сондай бір сілкініс болған еді.

Оның алдында тұрған әйелдердің көбі осынау қуанышты сәттің әсерінен көзіне жас алды; біреулері оның етегінен тәуеп етуге ұмтылса, екіншілері күбірлеп аруаққа сыйынып жатты. Пірәдар барлығына батасын берді, ал кейбіреулерімен сөйлесті де. Желікпе әйелді ол танитын еді, оны монастырьдан не бары алты шақырым жердегі бір деревнядан алып келген, ол бұдан бұрын да оның алдында бірнеше мәрте болған.

— Ал анау әйел алыстан келген! — Ол әлі тұғырдан таймаған, бірақ өте жүдеу, қажып біткен, беті қайыстай қара әйелді көрсетті. Әйел пірәдардан көзін аудармай тізерлеп тұрған. Жанарынан іштегі күйініш секілді бірдеңе сезіледі.

— Жырақтан келдім, қария, жырақтан, осы арадан үш жүз шақырым. Жырақтан, пірәдар, жырақтан әкелдім, — алақанымен жағын таянып, басын баяу шайқаған әйел даусын созып күбірледі. Зарланып сөйлейтін секілді. Халықта үнсіз, сабырмен көтеретін қайғы болады; ол дымын шығармай, іште бұғып жатады. Бірақ өзекті өртейтін қайғы да бар: ол көз жасымен бірге шығады да, сол сәттен бастап зарлануға ұласады. Әсіресе әйелдер осылай. Алайда, ол іштен тынатын қайғыдан жеңіл емес. Зарланудан жан жарасын ушықтырып, жүректі майын еткеннен басқа келер пайда жоқ. Мұндай қайғы жұбаныш та тілемейді, ол өзінің бес батпан ауыр жүгін қорек етеді. Зарлану жан жарасының бетін дамылсыз тырнай беру ғана болып шығады.

— Тегі, мещан боларсыз? — деді пірәдар әйелге зерлей көз салып.

— Шаһарлықпыз, пірәдар, шаһарлықпыз, бұрын шаруа едік, қазір шаһарда тұрамыз. Пірәдар, өзіңмен дидарласайын деп әдейі келдім. Сен жайында естіп жатамыз, пірәдарым, бәрін естіп жатамыз. Сәби ұлымды қара жердің қойнына салған соң құдайдан сауық тілеп ел кезіп кеттім. Үш бірдей монастырьда болдым, бәрінде де маған: "Настасьюшка, сонда бар, яки, пірәдары, сізге бар деп еді". Сосын келгенім ғой, осында кеше жетіп едім, бүгін өзіңіздің алдыңызда тұрмын.

— Неге осыншама зарланасың?

— Сәбиімді жоқтап жылаймын, пірәдар үшке келетін еді, не бары үш ай қалған еді үшке. Бөбегімді қайғырам, пірәдар, бөбегімді жоқтап зарлаймын. Төрт баладан қалған жалғызым еді. Никитушка екеуміздің баламыз тұрмай-ақ қойды, пірәдар, енді қайттік, баламыз неліктен шетіней береді. Алғашқы үшеуіне дәл мұндай қабырғам сөгілмеп еді, ал соңғысының өлімі есімнен кетпейді. Көз алдымда елестейді де тұрады. Жаным құлазып бітті. Оның көйлек-дамбалын немесе кіп-кішкентай етігін көрсем-ақ, көзіме жас тығылады. Сәбиімнің киімдерін, ойыншықтарын алдыма жайып салам да, екі көзіме ерік берем. Никитушкаға: қожайын-ау, босатсаңшы мені, бір жаққа барып жаратқанға құлшылық етіп қайтайын деймін. Менің күйеуім арбакеш, біз кедей-кепшік емеспіз, пірәдар, бәрі де бар, керуен ұстаймыз, ат-арба, тағы басқасы, бәрі өзіміздікі, шүкіршілік. Бірақ, енді бізге байлықтың керегі не? Ол байғұс менің көзім тайса ішетінді шығарды, Никитушкамды айтам, қайтсін, қайғысын ұмытқысы келетін шығар. Енді сорлы басым ол байғұсты да ойлаудан қалдым. Үйден шыққалы үш айдың жүзі болды. Бәрін ұмыттым, бәрі естен шықты, ештеңені жадымда сақтағым да келмейді: енді онымен бірге күн кешкеннен не барқадар? Керегі жоқ, бәрі, бәрі бітті енді. Үй-жайымды да, дүние-мүлкімді де көргім келмейді, бәрінен бездім!

— Құлақ салғын, Әзіз ана, — деді оған байыптай сөйлеген пірәдар, — бағы замандағы бір ұлық әулиеміз бір күні ғибадатханада тәңірім өзіне шақыртып алған жалғыз баласын жоқтап зарланған дәл өзіндей бір әйелді көрген екен. "Бұл қалай, — депті оған әулиеміз, — әлде сен тәңірімнің алдына барғанда ол сәбилердің қандай өжеттік танытқанын білмейсің бе? Жеті қат көкте сол мұндардан батыл басқа біреулер тіпті бола қояр ма екен: жаратқан, бізге өмірді сыйлаған да өзіңіз, дәмін енді ғана тата бергенде оны қайтып алған да өзіңіз депті олар құдайға. Сәбилердің именбей, батыл сөйлегені сонша, тәңірім оларға дереу періште деген атақ беріпті. Ендеше, — деп уәж айтады әулиеміз, — бәйбіше, сен де қуан, жылама, сенің сәбиің қазір жаратқан тәңіріміздің жанындағы періштелердің арасында жүр". Ерте заманда зар еңіреген анаға әулиеміз міне осылай деген екен. Ол ұлық әулие болатын, оның жалған айтуы мүмкін емес. Ендеше, әзіз ана, сен де біліп қой: сенің сәбиің де қазір жасаған жаббар иемнің тағы алдында тұр, жайдары, қуанышты, құдайдан сізге шапағат тілейді. Сондықтан сен жыласаң жыла, бірақ балаңа қуан.

Оның уәжін әйел алақанымен жағын таянып, төмен қарап тұрып тыңдады. Сонсоң, қатты бір күрсінді.

— Никитушка да осылай деп жұбатушы еді, сіздің айтқаныңызды ол да айтқан: "Сен ақымақсың, дейтін ол, несіне жылайсың, ұлымыз қазір жаратқан жалғыздың алдында, мүмкін, періштелермен бірге ән салып отырған шығар". Мені осылай деп жұбатады да, өзі менімен қосыла жылайды. "Білем, деймін мен оған, Никитушка-ау, өзі беріп өзі алған баламыз жаратқан тәңірімнің қасында отырмағанда қайда болушы еді. Бірақ, ол екеуміздің қасымызда жоқ қой, Никитушка-ау, болса бұрынғыша жанымызда отырмас па еді!" Тым болмаса, бір көрсем деймін, бір-ақ рет көз салсам екен, оған жақындап бармай-ақ, бірдеңе деп үндемей-ақ қояйын тіпті, тасада тұрып бір көрсем, даусын естісем болды. Аулада ойнап болған соң үйге кіріп: "Мамка, қайдасың?" - деуші еді арсалаңдап. Үйдегідей кішкентай аяқтарымен тық-тық басып алдымнан бір өткенін естісем арманым болмас еді: аяғын тық-тық еткізіп жиі басқаны, бірдеңе деп былдырақтап, мәз боп күліп маған қарай жүгіргені, бәрі әлі есімде: егер есітсем, аяғын тықылдатып басқанынан-ақ таныр едім! Бірақ, пірәдар, ондай бақыт қайда маған, оның даусын енді еш уақытта ести алмайтын шығармын! Міне, белбеуі ғана қалды, ал өзі ғайып болды, енді мен оны көре де алмаймын, оның даусын да ести алмаймын!..

Сонсоң, ол қойнынан баласының кішкентай зерлі өріс белбеуін алып еді, көрген бойда көз жасы көл боп еңіреп қоя берді, көзін басқан саусақтарының арасынан ағыл-тегіл жас кетті.

— Сенің бұл жылағаның, — деді пірәдар, — ертеде өткен "Рахильдің өз балаларын жоқтаған болар, ол да балаларынан айрылып қайғы-қасірет шеккен", бұл дүниеде тағдырдың байғұс аналарға тарттырар тауқыметі осы. Жылап-сықтай бер, жоқтай бер балаңды, саған жұбаныш болмақ емес, тек жоқтаған сайын құдай тағаланың жанындағы періштелерінің бірі - өз балаңның жеті қат көктен саған көз салып, сені, сенің көз жасыңды көріп, соны хақ тағалама көрсетіп қуанатынын әрқашан есіңе алсаң болғаны. Сенің аналық көз жасың әлі талай уақытта тыйылмас та, бірақ, ол ақырында жаның жай тапқан қуанышқа айналар, қайғы-қасіреттің көз жасы күнәдан сақтайтын таупықты сүйініштің, ағарған жүректің көз жасы болар. Ал сәбиіңді дұғаммен қалдырмаспын, аты кім еді?

— Алексей деуші ек, пірәдар.

— Аты қандай сүйкімді еді. Құдайдың сүйікті құлы Алексей деп бата қайырамыз ғой сонда?

— Солай, пірәдар, құдайдың сүйікті құлы Алексейге тие берсін деңіз!

— Оның жаны пәк! Әзіз ана, балаңды ұмытпаймын, тәңіріме мінәжат қылғанда оны да, сенің қайғы-қасіретіңді де еске алуды ұмытпаспын күйеуіңе де денсаулық бере гөр деп тілермін құдай тағаладан. Бірақ, сең күйеуіңді тастама, күнәға батпа. Үйіңе қайт, сен оған керексің. Егер әкесін тастап кеткеніңді көрсе, көктегі балаң сендерді уайымдап жылауы мүмкін, әлде, өз балаңның бақытына кедергі болғың келе ме? Балаң өлген жоқ, ол тірі, өйткені адамның жаны өлмек емес, үйде жоқ десеңдер де ол өздеріңмен бірге, жандарыңда көрінбей жүреді. Үйімнен бездім десең ол сендерге қалай келмек? Әкесі мен шешесінің бірге түтін түтетіп отырғанын көрмейтін болса, балаң қалай келмек? Оның түсіңе кіре беретіні содан, сені қайғы басатыны да содан, үйіңе қайтсаң, ол саған жақсы түс көрсетеді. Тез күйеуіңе жет, бүгіннен қалмай үйіңе қайт.

— Онда сөйтейін, жарқыным, сенің айтқаныңды екі етпейін. Жүрегімді елжіреттің ғой тіпті. Құдай қосқан қосағым, Никитушка, мені күтіп сарғайдың ғой! — әйел осылай деп зарлана бастағанда, пірәдар ел ақтаған біреуше емес, шаһар тұрғынынша киінген бір кәрі кемпірге назарын аударды. Оның бір шаруасы бары, оған бірдеңе демекші екені көз қарасынан анық сезіледі. Ол унтер-офицердің жесірімін, алыс жерден келгем жоқ, осы шаһарданмын деді. Комиссариаттың бір жерінде қызмет істеген Васенька деген баласы Сібір Иркутскіге келіпті. Онда барған соң екі-ақ рет хат жазған, содан кейін баласынан хат келмегеніне бір жыл өткен, сұрау салмақшы болған екен, бірақ, шынын айтқанда, оны қайдан іздеуді де білмейді.

— Бізде Степанида Ильинишна Бедрягина деген бір бай көпестің әйелі бар еді, сол осы жуырда ғана маған, Прохоровна, дейді, сен балана дұға оқытуды ойла дейді, шіркеуге бар дейді. Балаңның аруағы риза болады дейді, сонда, бәлкім, хат та келер дейді. "Бұл айтқаным күмәнсыз шындық", — дейді Степанида Ильинишна. Бірақ. қайдам, күмәндана берем... әулие қариям, осы рас па, әлде өтірік пе, айтыңызшы, олай еткенім жөн бола қояр ма екен?

— Не деп тұрсың. Мұндай сұрақ қоюдың өзі ұят емес пе. Көзі тірі баласына дұға оқытам деуге туған анасының дәті қалай шыдамақ! Кешірілмес күнә бұл, керек десең сайтанның ісі, мұны тек сенің білместігің үшін ғана кешіруге болады. Онан да сен қаріп-қасерді елеп-жебеуші жасаған иемнен балаңа саулық тіле, әлгі күпірлігіңе кешірім сұра. Саған тағы бір айтарым, Прохоровна: көп кешікпей оның өзі келеді, немесе одан хат аласың. Бұған шүбәланба. Уайым жемей үйіңе қайта бер енді. Балаң тірі.

— Айтқаның келсін, сүйікті пірәдарым, бізден болмаса құдайдан қайтар, бәріміз үшін, біздің күнәміз үшін оқыған дұғаңыз дәйім қабыл болсын, бұл менің ақ тілегім сізге.

Бұл кезде пірәдар топтың ішінен жүзі сынықтау, көкірек аурулы ма қалай, бір жастау шаруа әйелдің одан көз алмай тұрғанын байқап қалған еді. Үнсіз қадалған қос жанары бірдеңені сұрайтындай, бірақ бейшара бұған жақындауға именетін секілді.

— Қарағым, маған бірдеңе демекші ме едің?

— Әкетай, сізге шыбын жаныма сауға іздеп келдім, — деп ақырын, баяу күбірлеген әйел тізерлеп отыра кетіп қарияның аяғына бас ұрды.

— Күнәға баттым, әкежан. Сол күнәмнан қорқа берем.

Пірәдар төменгі баспалдаққа отырды, әйел тізерлеген күйі оған жылжыңқырай түсті.

— Жесір қалғаныма үшінші жыл — деп күбірледі тұла бойы дірілдеп кеткен әйел. — Күйеуім қаусаған кәрі еді, басымнан таяқ айырмады, сонсоң дәм-тұзымыз қалай жарассын. Бірде төсек тартып жатып қалғанында: ауруынан айығып, аяғын басып кетсе, халім тағы не болмақ? — деп ойладым. Сонсоң, бір жамандық...

— Сабыр ет, — деді пірәдар құлағын оның аузына тосып. Әйел оған бірдеңе деп сыбырлап жатты, оның сөзін түсіну мүмкін емес еді. Ол тез бітірді.

— Үшінші жыл дейсің бе?

— Иә, үшінші жыл. Әуелі ештеңе ойлаған жоқпын, енді ауыра бастадым, жабырқаймын да жүрем.

— Алыстан келдің бе?

— Осы арадан бес жүз шақырым.

— Шіркеуге барып құдайға құлшылық қып күнәңа кешірім сұрап па едің?

— Сұрағам, екі мәрте қайталап сұрағам.

— Құдай тағаламның рақымы түссін деп қасиетті дәмге қол ұшыңды тигізіп пе еді?

— Тигізген. Бәрібір қорқам. Өлімнен қорқам.

— Ондай түк те жоқ, ешқашан да қорықпа, жабыға да берме. Тек тәубешілігің кемімесін де — сонда тәңірім бәрін кешіреді. Құдай тағаламның шын опынғанға кешірмейтін күнәсі жоқ бұл дүниеде және болуға тиіс те емес. Ондай кешірілмес күнәға бату үшін жасаған иемнің рақымшылығы бұйырмаған адам болу керек қой. Әлде сенің күнәң тіпті хақ тағаламның рақымшылығынан да басым бірдеңе ме? Жаратқаннан кешірім сұрау жатсаң-тұрсаң есіңнен шықпасын, қорқу деген ойыңа келмесін. Қаншама күнәлы болсаң да, тәңірім сені қандай жақсы көретінін сен тіпті түсінбейсің, ал ол сені сүйеді, бұған сенуің керек. Жасағанға он тақуаның берер қуанышынан таупықтылық тілеген біреудің әкелер қуанышы артық деген ғой әлмисақтан бері. Үйіңе қайта бер, бекерге қорықпа. Жұртқа ренжіме, біреуге өкпелеп ашуға берілме. Марқұмға жүрегіңде зіл сақтама, оның қорлағанын ұмытатын бол, онымен шын ниеттен татулас. Опынғаныңды сүйгенім деп біл. Ал сүйеді екенсің, онда сен құдайдың сүйікті құлысың... Махаббатпен барлығы өтеледі, бәрі құтқарылады. Мен де өзің секілді күнәлі пендемін, бірақ саған жүрегім елжіреп, сені аядым емес пе, тәңірім де солай етеді саған. Махаббат баға жеткісіз асыл қазына, оған бар әлемді сатып алуға болады, оған қоса ол тек өзіңнің ғана емес, сонымен бірге басқаның да күнәсінің өтеуіне жарайды. Қорықпай үйіңе қайта бер.

Пірәдар әйелді үш мәрте шоқындырып, мойнындағы пайғамбардың кішкентай суретін алып оның мойнына ілді. Әйел қолын жерге тигізе еңкейіп оған үнсіз тағзым етті. Енді қария түрегеліп, емшектегі баласын көтеріп тұрған бір денелі әйелге көз салды.

— Әкетай, Вышегорьеден келіп ем.

— Бұл арадан алты шақырым ғой, сәбиің бар екен, шаршаған шығарсың. Қандай шаруамен келдің?

— Өзіңді бір көрейінші деп келгенім. Ұмыттың ба, талай рет келіп ем ғой алдыңа? Мені ұмытсаң, жадыңда ештеңе тұрмауға айналғаны ма. Сені сырқат деп естіген соң өз көзіммен көрейінші деп әдейі келдім: енді міне көріп те тұрмын, ауру кісі сендей болушы ма еді? Тәңірім жазса, тағы жиырма жыл жасайсың! Дүйім жұрт сенің саулығыңды тілеп жүргенде науқасқа қалайша берілесің?

— Жылы лебізіңе рахмет, қарағым.

— Айтпақшы, болмашы бір өтінішім бар еді: мына алпыс тиынды әдейі ала келдім, менен де сорлы біреуге берсін деп. Осында шығарда: қайыр-садақаны сен арқылы берейін деп ойлаған едім, өйткені оны кімге беруді менен гөрі жақсы білесің ғой.

— Рахмет, қарағым, рахмет, ақ желеңім. Сені жақсы көріп кеттім. Қам жеме, өтінішіңді орындаймын. Қолыңдағы қыз бала ма?

— Қыз, әкежан, аты Лизавета.

— Жасаған ием жар болсын екеуіңе де, өзіңе де, сәбиің Лизаветаға да оның рақымы жаусын. Бір жасап қалдым ғой. Қош, қарақтарым, қош болыңдар, қымбатты, сүйікті пенделерім.

Пірәдар жиналғандардың барлығына батасын беріп, бәріне бас иіп тағзым етті.

IV

ДҮМШЕ ХАНЫМ

Пірәдар қарияның қара халықпен сұхбаттасып, бәріне пәтиқасын беріп жатқанын көргенде, осында келген помещик ханым да үнсіз шыққан көз жасын қол орамалмен сүртіп тұрған. Ақыры, қария оған да жақындап барғанда, ханым қуанып кеткен.

— Мына жан тебірентерлік көріністен менің де көңілім босап... — ол толқығанынан сөзін аяқтай алмады. — О, сізді халық сүйеді, мен мұны түсінем, халықты мен де сүйем, оны сүйгім келеді, ақ пейілділігінен бір жазбайтын ұлы халықты, біздің ғажап орыс халқын қалай сүймессің!

— Қызыңыздың денсаулығы қалай? Сіз менімен тағы да сұхбаттасайын деп пе едіңіз?

— О, мен қолқалап өтіндім, жалбарынып сұрадым, сіз қашан қабылдағанша тіпті үш күн, үш түн болса да терезеңіздің алдында тізерлеп күтіп тұруға бақұл едім. Біз сізге, құдіретті тәуібім, шын ықыласты алғысымызды білдіруге келдік. Сіз менің Лизамды ауруынан айықтырдыңыз ғой, бейсенбі күні қызымның басына қолыңызды тигізіп тұрып, дұға оқығаннан кейін құданың құдіретімен құлан таза жазылып кетті. Сосын қасиетті қолыңыздан тәуеп етіп, сізге деген сүйсінген, алғыс сезімімізді ақтарғанша асық болдық!

— Айықты деймісің? Онда креслода жатқаны қалай?

— Түн баласында денесі дірілдеп жаны тыныштық таппаушы еді, бейсенбіден бері, екі тәулік бойы соның бәрі сап болды, — деді ханым ағылып. — Тіпті аяғына әл бітті. Бүгін таңертең сергек оянды, түні бойы қаннен-қаперсіз ұйықтаған еді, бетіне қан жүгіріп, жанары жалқындана қалғанын қараңызшы. Бұрын көзінен жас кетпеуші еді, енді күледі, көңілді, жайдары. Таңертең аяғымды басқым келеді деді, тұрғызып ек — ешқандай сүйемелдеусіз өзі табандатқан бір минут тұрды. Екі жұмадан кейін кадриль билеймін деп менімен бәс тігеді тіпті. Осындағы дәрігер Герценштубені шақыртып едім, ол келіп көрген соң: таңым бар, бұл не хикмет деді. Осыдан кейін мазаласақ та сізге келуге қалай ынтықпайық, өзіңізге деген алғыс сезімімізді қалай аяп қалмақпыз? Lise тағзым ет, пірәдарға алғысыңды білдір!

Күлімдеген, сүйкімді бет-жүзі кенет салмақтана қалған қыз креслодан шамасы келгенше көтеріліңкіреді, сөйтіп, пірәдарға қарап басын иіп екі қолын кеудесіне басты, сонсоң әлденеге шыдай алмағандай мырс етті...

— Мен анаған күлдім, анаған! — Ол Алешаны көрсетіп, шыдамсызданып күліп жібергені үшін өзіне-өзі балаша өкінді. Егер осы сәтте қарияның артында бір қадам кейінірек тұрған Алешаға біреу көз салса, оның екі беті алаулап қызарып сала бергенін байқар еді. Алешаның жанары бір жалт етіп, төмен түскен-ді.

— Оның сізге, Алексей Федорович, аманаты бар... Қалай, денсаулығыңыз жақсы ма, — деді қыздың шешесі сөзін салмақтай түсіп. Ол енді Алешаға қарап, сүйріктей сұлу қолын соза берді. Пірәдар арт жағына бұрылып, кенет Алешаға зерлене қарады. Алеша Лизаға жақындап келіп, бір түрлі ыңғайсыздана күлімсіреп, оған қолын созды. Lise мардымси қойды.

— Сізге мынаны Катерина Ивановна беріп жіберіп еді, — деп ол Алешаға бір жапырақ қағазды ұстатты. — Сізді келіп кетсінші, тезірек келсінші деп бек өтінді, алдап кетпесін, қалайда келсін деп еді қиылып.

— Ол мені шақырып жатыр ма? Мені ме... Не үшін? — деп күбірледі таң-тамаша болған Алеша. Оның бет-жүзі лезде алабұрта қалды.

— О, Дмитрий Федоровичке және... әлгі соңғы оқиғаларға байланысты шақырған шығар, — деп түсіндіре бастады Лизаның шешесі. — Катерина Ивановна бір байламға тоқтаған... бірақ, оның бұл үшін сізбен қалайда жүздесуі қажет... Не үшін дейсіз ғой? Оны айта алмаймын, әрине, әйтеуір сізден тез келуді өтінеді. Оның бұл өтінішін елеусіз қалдырмассыз, орындайтын боларсыз деп ойлаймын, мұны тіпті христиандық борышыңыз талап етеді.

— Мен оны бір-ақ рет көрдім ғой, — деді әлі де түкке түсінбеген Алеша.

— О, ондай жаны асыл перизат бола қояр ма екен!.. Қаншама қасірет шекті... Оның бастан кешкенін, қазіргі теперішін ақылға салып көріңізші, алдында тағы да не күтіп тұрғанын ойлаңызшы.... жаның түршігеді тіпті!

— Мақұл, барайын, — деді Алеша қайтсеңіз де бір келіп кетіңіз деген өтініштен басқа, ештеңе түсіндірілмеген бір жапырақ жұмбақ хатты оқыған соң.

— Аһ, бұл сіздің тарапыңыздан қандай сүйінерлік, ғажап іс болар еді, — деді жүзі жайдарылана қалған Lise дауысы қаттырақ шығып. — Ал мен мамама: ол әсте бармайды, ол бас сауғалап жүр. Өзім де әрқашан сізді тап осындай керемет кісі шығар деп ойлаушы ем! Мұны сізге айтып қойғым келеді.

— Lise! — деп анасы айбындана күбірледі де, қайтадан күлімсіреді.

— Сіз бізді де ұмыттыңыз, Алексей Федорович, біздікіне тіпті мүлде төбе көрсетпей кеттіңіз ғой, — деді ол содан кейін, — ал Lise маған тек сізбен бірге отырса ғана бір түрлі көңілденіп кететінін екі мәрте ескертті. — Алеша тұнжыраған көзін жоғары көтеріп еді, кенет беті тағы да алаулап, неге екенін өзі де білмей, тағы да мырс етті. Бірақ, пірәдардың назары бұл сәтте басқа жақта еді. Ол бағана біз айтып өткендей, Lisе-нің креслосына жақын тұста күтіп тұрған бір келімсек тақуамси әңгімеге кіріскен. Бұл, тегі, ең қарапайым, атақ-дәрежесіз, жай тақуалардың бірі, яки шолақ ойға мығым, бірақ дінге берік, қисайған жағынан тұрмайтын қасарған біреу болу керек. Ол сонау қиыр солтүстіктен, Обдорскіден, әулие Сильвестрден, не бары тоғыз тақуаның басын біріктірген бір жұтаң монастырьдан келгенін айтты. Пірәдар оған батасын беріп, қалаған уағында құжырама келерсің деді.

— Мұндай ғажап тегін адамның қолынан келе бермейтін шығар? — деді тақуа кенеттен маңғазсыған пішінмен Lisе-нi көрсетіп. Ол қыздың "сауыққанына" меңзеген еді.

— Олай деуге, әрине, әзірше ерте. Аурудың беті қайтқаны әлі толық айығу емес, оның өзге бір себептен де тәуірленуі мүмкін ғой. Ал егер қандайда бір күштің шипасы тисе, ол тек бір тәңірімнің құдіреті деп білу керек. Барлығы бір құдайдың қолында. Маған келіп кетерсіз, діндар бауырым, — деді ол тағы да тақуаға, — сау кезімде келмесең, кейін сенімен кездесуге мұршам келмей қалар: ауырамын, дәм-тұзым таусылуға жақын, мұны білемін.

— Жоқ, жоқ, о не дегеніңіз, құдай тағалам сізді біздің арамыздан әкетпейді, сіз әлі де ұзақ жасайсыз, — деді даусы қатты шығып кеткен қыз шешесі. — Ауру дегенді қайдан шығарып жүрсіз? Бойыңыздан әл-қуаттың кетпегені, көңілді, бақытты екеніңіз жанарыңыздан сезіліп тұр ғой.

— Бүгін өнебойым керемет сергіп кетті, бірақ бұл бір сәттік сергу ғана, мұны өзім де білемін. Мен қазір ауруымды қапысыз бағдарлаймын. Егер сіздерге өте көңілді боп көрінсем, онда бұл ілкідегі жылы лебіздеріңнің қуанышынан болар, сіздер мені өзге ештеңемен және еш уақытта дәл мұндай қуанта алмас едіңдер. Өйткені адам бақыт үшін жаралған, шын бақытты адам өзіне-өзі: "Бұл жалғанда құдай тағаламның өсиетін орындап шықтым", — деп тартынбай айта алады. Тақуалардың бәрі, әулиелердің бәрі, дін жолында азап шеккендердің бәрі бақытты болған.

— О, қандай ғажап сөз еді, мұндай батыл, мұндай асқақ ойды тек сіз ғана айта аласыз, — деді қыздың шешесі тағы да лепіре сөйлеп. — Сіз бірдеңе дегенде кісінің көкірегін көзбен ақтарғандай боласыз. Ал оның бер жағында бақыт деген — қайда ол? Өзі жайында мен бақыттымен деп кім айта алады? О, егер сіз бүгін өзіңізбен тағы бір дидарласу үшін бізге рақымшылық етсеңіз, онда менің өткен жолы айта алмаған, батылым бармаған нәрсенің бәрін, мені көптен бері қайғы-қасіретке салған жайттың бәрін де тыңдайтын болыңыз! Бұл дүниеден қайғы-қасіретпен өтетін болдым, ғафу етіңіз, менің жаным жай табар емес... — Сөйтіп, ол пірәдардың алдында нендей бір ыстық сезіммен екі қолын кеудесіне басып тұрып қалды.

— Сонда сізді қинайтын не?

— Мені қинайтын... сенбеушілік...

— Немене, құдайға сенбеуге айналдыңыз ба?

— О жоқ, жоқ, ондай ой қаперіме де кірмейді, бірақ болашақ өмір — бұл сондай бір жұмбақ қой! Сонсоң, оған ешкім де, ешбір тірі пенде жауап бере алмайды! Сіз тәуіпсіз, адам жанының абызысыз; ендеше, сізге айтпағанда, кімге айтам: әрине, мен сізден сөзіме кәміл сенуді талап ете алмаймын, бірақ, ақиреттегі болашақ өмір туралы ой жанымды түршіктіріп, зәре-құтымды алатынын... шолақ ақылдылықтан айтпайтындығыма ең қасиетті сөздерді аузыма алып сізді иландырғым келеді. Кіммен ақылдасарға білмеймін, бұған ғұмыр бақи дәтім бармады... Енді міне тек өзіңізге ғана сырымды ашып отырмын... О тәңірім, өзің кешіре гөр, сіздің енді мені қандай адам деп ойлауыңыз мүмкін! — Әйел екі қолын жоғары көтерді.

— Менің пікірім жайында күмәнданбаңыз, — деп жауап қатты пірәдар. — Сіздің уайымыңыздың ақиқаттығына мен кәміл сенемін.

— О, көп-көп рахмет сізге! Көріп тұрсыз ба, мен көзімді жұмып, ойға шомамын; егер жұрттың бәрі дінге сенсе, мұның өзі қайдан келген? Осы арада мұның бәрі алғашта табиғаттың алапат құбылыстары алдындағы дәрменсіздіктен туған, ал шындығында бұлай емес деп сендіре бастайды. Сонда бұл қалай деп ойлаймын, мен өмір бойы дінге сеніп өтсем, өлгеннен кейін түк те жоқ екен ғой, бір жазушының кітабынан оқығанымдай, "бейітіңнің топырағына көк жусан ғана өседі екен". Сұмдық қой бұл! Немен, қалай қайтарарсың жоғалтқан сенімді? Әйтсе де, мен ештеңе ойламайтын, сәби бала кезімде ғана дінге сенген едім... Сіздің аяғыңызға бас ұрып, осы жөнінде сұрап білейінші деп келгенімді қалай дәлелдесем екен. Егер мен осы бір орайлы сәтті пайдаланбасам — онда маған ғұмыр бақи ешкім де жауап бере алмас. Қалай дәлелдесем, қалай иландырсам екен? О, бақытсыз басым-ай! Айналамды анық көріп тұрмын: барлығына не болса да бәрібір сияқты, барлығына дерлік осылай секілді, енді тіпті мұны ойлап жатқан ешкім жоқ, бұған шыбын жаны қиналатын жалғыз мен ғана. Бұл өлім ғой, өлім!

— Иә, күмән жоқ, бұл өліммен тең. Бірақ, бұл арада ештеңе дәлелдей алмайсың, ал көз жеткізуге болады.

— Қалай? Немен?

— Ынтыққан махаббат тағылымы ғана жәрдемдесе алмақ бұған. Жақын бауырларыңды шын ықыласыңызбен үнемі жақсы көруге тырысыңыз. Махаббатта мерейленген сайын құдай тағаламның барына да, шыбын жаныңыздың мәңгі жасайтындығына да көзіңіз жете түспек. Ал егер де жақынға деген махаббатыңызда кәміл жанкештілікке жетсеңіз, онда көкейіңізге ешбір күмән ұяламақ емес. Бұл дәлелденген, дәл ақиқат.

— Ынтыққан махаббат дейсіз бе? Тағы бір сауалдың туындағанын қараңызшы, сауал болғанда қандай және! Білесіз бе: менің адамзат баласын жанымдай жақсы көретінім сондай, нанасыз ба, кейде бар дүние-мүлкімді қызыма тастап, қаріп-қасер ауруларды күтуші болғым да келеді. Көзімді жұмып алып ойға шомып, қиялға берілген сәттерімде бойымда ғаламат бір күш барын сезінемін. Ешқандай жарақаттан, ешбір іріңдеген жарадан жеркенбес едім деймін. Сол жараларды өзім жуып тазартып, өзім таңар едім, қажет болса ернімді тигізіп тәуеп етуден де сескенбес едім, науқас бейшаралардың басында күндіз-түні отыруға да қажымас едім...

— Сіздің басқа бірдеңені емес, нақ осыны армандағаныңыздың өзі де аз дүние емес, бек жақсы-ақ бұл ниетіңіз. Оқта-текте әлдеқалай болса да бір ізгілікті істі тындырсаңыз, бұл аз ба.

— Солайы солай ғой, бірақ, мен мұндай өмірге ұзақ төзе алар ма едім? — деді ханым қызбалана, тіпті булыға сөйлеп. — Ең басты сауал көзімді жұмып аламын да, өзімнен-өзім былай деп сұраймын: өзің қалаған осы жолда сен қанша уақытқа шыдай алар едің? Егер ауру адам өзінің жарасын жуып тазартқаның үшін саған рахмет айтудың орнына, сенің біреуге істеген ақ адал қызметіңді сезбей, бағаламай, қыңырлық көрсетіп азапқа салса, саған жекірсе, дөрекілік танытса, тіпті бастықтардың біріне шағынса (өте ауыр науқастардың арасында мұндай жағдай жиі кездеседі) — сонда қайтер едің? Осыдан кейін ондай кісіні жақсы көре алар ма едің, әлде оған деген сүйіспеншілігің сарқылып біте ме? Сонымен, — мұны біліп қойыңыз, — жаным түршіксе де былай деп ұйғарып қойдым: егер менің адамзат бадасына деген "ынтыққан" махаббатымды суыта алатын бірдеңе бар болса, ол тек жақсылықты сезбеушілік қана. Қысқасы, мен не істесем де ақыға істейтін адаммын, тиісті ақымның қолма-қол төленуін талап етемін, яки марапаттағанды, өзімнің сүйіспеншілігіме дәл сондай сүйіспеншілікпен жауап беруді тілеймін. Әйтпесе, мен еш уақытта сүйе алмаймын!

Әйел өзін-өзі шынымен кінәлаған қызбалығы басылғасын, мен айтарымды айттым дегендей, пірәдарға тесіле көз тастады.

— Ертеректе маған бір емшінің айтқаны бар еді, мынау дәл сондағыдай болды-ау, — деді қария. — Егде тартқан, шын ақылман кісі еді. Сіз сияқты, ол да, күйінішті әзілмен айтса да, ағынан жарылған-ды; мен дейді, адамзат баласын сүйемін дейді, бірің өзіме бір таным бар: жалпы адамзатты неғұрлым көбірек сүйген сайық жеке кісі ретінде, яки бөлектеп алғанда адамдарды соғұрлым аз сүйемін. Бірдеңені армандаған кезімде дейді, адамзатқа қызмет ету хақында басыма керемет ойлар келеді, егер әлдеқалай кенеттен қажет болса, адамдар үшін, бәлкім, шынында да шәһит болар едім, бірақ ешкіммен оңаша бөлмеде тым болмаса екі күн бірге тұра алмайтынымды өз тәжірибемнен білген соң амал бар ма. Біреу жаныма сәл жанасса-ақ болды, оның түр-тұлғасы намысыма тиіп, еркімді тарылтады. Мен тіпті ең ізгі ниетті адамның өзін де бір тәуліктің ішінде-ақ жек көріп шыға келемін: біреуін дастарқан басында қаужаңдап ұзақ отырады деп жек көрсем, екіншісін үнемі тымауратып жүргендіктен жөн-жосықсыз сіңбіре береді деп жек көремін. Сәл жақындасса-ақ болды, кімге болса да дұшпан боп шыға келуім қиын емес дейді. Оның есесіне дәйім былай болып жатады: жеке адамдарды неғұрлым жек көрген сайын, менің жалпы адамзат баласына деген сүйіспеншілігім соғұрлым күшейе түседі дейді.

— Сонда менің не істеуім керек? Мұндайда қалай еткен жөн? Әйтпесе, тірліктен күдер үзуің мүмкін ғой тіпті?

— Жоқ, өмірден күдер үзбейсіз, сіздің осылай опынғаныңыздың өзі де жетіп жатыр. Қолыңыздан келген істен аянып қалмасаңыз болғаны, бұл ескерусіз қалмайды. Ал сіз қазірдің өзінде бірсыпыра істі тындырған секілдісіз, кісі өзін-өзі осыншама терең әрі шын түсіне алса — бұл аз ба екен! Егер де сіз қазір менімен әңгімелескенде адалдығыңыз үшін менен тек мақтау естуге бола алғаусыз сөйлеп тұрсаңыз, онда ынтыққан махаббат үшін істейтін ерлік істеріңізде ештеңеге жете алмайсыз; барлығы сол өзіңіз қиялдаған күйінде қалады, бар ғұмырың көрген түстей өте шығады. Мұндайда ақиреттегі екінші өмір жайында да ұмытып кететініңіз түсінікті, ақыр-соңында, бірдеме ғып өзіңіз тынышталасыз.

— Мені тұқырттыңыз ғой тіпті! Жақсылықты білмегенге шыдамайтынымды айтқанда, мен өзімнің осы адалдығым үшін шынында да сізден тек мақтау естігім келгенін енді ғана, өзіңіз айтқандай, тек осы сәтте түсіндім. Сіз маған өзімнің қандай адам екенімді аңғарттыңыз, мені ұқтыңыз да, өзіме-өзімді түсіндіріп бердіңіз!

— Сіз шын айтасыз ба? Енді, мынадай мойындауыңыздан кейін, мен сіздің адалдығыңызға, жүрегіңіздің мейірімділігіне қалай сенбеймін. Бақытқа жете алмаған күнде де өзіңіздің дұрыс жолда екеніңізді әрқашан жадыңызда ұстаңыз және жолдан таймауға тырысыңыз. Бастысы, жалғандықтан аулақ болыңыз, өтірік атаулыдан, әсіресе, өзіңізге өзіңіз өтірік айтудан сақтаныңыз. Алда-жалда аузыңнан жалған сөз шығып кетсе, оны сағат сайын, тіпті минут сайын зер сала қадағалайтын болыңыз. Өзіңізге де, өзгеге де жеркене қарама: өз бойыңдағы жеркенішті нәрсе, оны өзің көріп білгесін, өзінен-өзі аласталмақ. Қорқыныш деген бәледен де сақтанғайсың, өтірік атаулының салдары ғана болса да, одан сақтанған абзал. Сүйіспеншілікке бөленем деп жүріп күйректік көрсетіп алғаныңның асып-сасып, бұл ретте тіпті теріс қылықтарыңнан да онша қысылып-қымтырыла берудің де қажеті жоқ. Сізге қуанышты ештеңе айта алмайтыныма өкінемін, өйткені ынтыққан махаббат қиялшыл махаббатпен салыстырғанда қатал әрі қорқынышты. Қиялшыл махаббат жұртты таңғалдыратын, жарқ етпе ерлікті аңсайды. Мұнда шынында тіпті махаббатқа шыбын жанын қиюға дейін барады, тек ұзаққа созылмаса, сахнадағыдай тез іске асса, жұрттың бәрі көз алмаса, бұны марапаттап жатса болғаны. Ал ынтыққан махаббат—бұл кәдімгі жұмыс істеу, төзімділік көрсету, ал кейбіреулер үшін, мүмкін, тағлым аларлық үлкен сабақ та болар. Бірақ, алдын ала айтайын, бар күш-жігеріңді салғаныңа қарамастан, мақсатыңа жете алмағаның былай тұрсын, қайта, одан тіпті қашықтай түскеніңді жаның түршіге сезген сәтте де — міне тіпті осы сәтте де сіз кенет мақсатыңызға жетіп, өзіңізді дәйім жақсы көріп, шапағатын тигізген құдай тағаланың құдіретін анық көресіз. Кешіріңіз, енді кетейін, мені күтіп тұрған адамдар бар. Қош болыңыз.

Ханым жылап тұрған-ды.

— Lise, Lise! Қызыма пәтиқаңызды бермейсіз бе, өтінем сізден, — деді шешесі кенет бойы сергіп сала беріп.

— А, ол жақсы көруге тұрмайды. Оның бағанадан бері қалай қылжақтағанын көрдім, — деді пірәдар әзілдеп. — Сіз Алексейге неге үнемі күле бердіңіз?

Ал, Lise бағанадан бері Алешамен шынында да қылжақтасып отырған. Одан ұялып, бұған тура қарай алмайтынын өткен жолғы кездесуде-ақ байқаған соң, Lise оның осы қылығын қызық көрген еді. Ол Алешаға қадала қарап, оның көзімен ұшырасуды аңдыған: қыздың сұқтана қарағанына шыдай алмаған Алеша нендей бір сиқырлы күштің әсерінен оқта-текте емді өзі де қызға лажсыздан назар салатын болған, осы кезде Lise оның көзіне тесіле қарап масайрап күліп жіберетін. Ұялып қалған Алеша онан сайын қысылатын. Ақыры, ол теріс айналып кетіп, қарияның тасасына барып тығылды. Бірнеше минуттан кейін тағы да әлгі сиқырлы күштің әсерімен ол өзіне қарап тұрған-тұрмағанын тексеру үшін қайта бері бұрылғанда креслодан аяғын салбыратып отырған Lisенің бұған бір бүйірден қарап, мұның оған көз салуын шыдамсыздана күткенін көрді; ал өзінің көзі оның көзімен ұшырасып қалғанда мәз-мәйрам боп күлгені сонша, бұған тіпті пірәдар да шыдамай кетті білем.

— Әй, тентек қыз, сен оны неге ұялта бересің, — деді ол ойда жоқта, кенет қызарып кетіп, жанарын бір жалт еткізген Lisе-нің жүзі керемет байыптана қалды да, ол өзінің өкпе-назын айтып күйгелектене, шапшаң сөйледі.

— Ол неге бәрін ұмытады? Кішкентай күнімде ол мені көтеріп жүрген екеуміз бірге ойнағанбыз. Мені кітап оқуға үйрету үшін біздікіне келетін, сіз мұны білесіз бе? Осыдан екі жыл бұрын қоштасқанымызда, ол сені еш уақытта ұмытпаймын, екеуміз мәңгілік шын доспыз деген еді! Ал қазір маған маңайлауға қорқады тіпті, немене, мен оны жеп қоям ба? Жаныма неге жақындамайды сөйлесуге неге именді? Біздікіне неге келгісі жоқ. Әлде сіз оны жібермейсіз бе: бірақ, біз білеміз, ол барғысы келген жерге бара береді ғой. Маған оны үйге кел деп шақыру ретсіздеу, егер ұмытпаса, оның өзі бірінші болып сөйлесуі керек емес пе. Жоқ, қазір ол басын қорғауда! Оған мына шұбатылған бірдеңені несіне кигізгенсіз... Жүгіргенде аяғына оратылып құлайды ғой...

Содан кейін Lise шыдамағасын бетін алақанымен жаба қойып, иығын селкілдете, дыбыс шығармап, тоқтаусыз, ұзақ күлді. Қария оны күлімсіреп тұрып тыңдап, мейірлене батасын берді; қыз пірәдардың қолынан тәуеп еткен соң кенет көзіне апарып жылап жібереді:

— Сіз мені сөге көрмеңіз, мен ақымақпын, жосықсызбын, Алешаның мендей күлекеш қызбен бірге жүргісі келмейтіні, бәлкім, дұрыс, тіпті өте дұрыс та шығар.

— Мен оны қалай да жіберейін сіздің үйге, — деді пірәдар.

V

СОЛАЙ БОЛДЫ, СОЛАЙ БОЛМАҚ КЕРЕК!

Пірәдардың құжырадан шығып кеткеніне жиырма бес минуттай уақыт өткен. Сағат он екі жарымнан асты, бірақ бәрі осында Дмитрий Федоровичке бола жиналса да, ол әлі де келмеген еді.

Қария қайтып оралғанда меймандары өзара қызу әңгімелесіп отырған; Дмитрий Федорович ұмыт болғандай еді. Әңгімеге белсене қатысып отырған Иван Федорович пен екі иеромонах. Арагідік делебесі қозғанда, Миусов та араласып отырған, бірақ оның бұл әрекеті тағы да сәтсіз боп шыққан; тегінде, өзгелері мұны елемеген сөзіне жөндеп жауап та бермеген, сосын онсыз да ішін кернеген ашу-ызасын мұның өзі онан сайын өршіте түскен бе қалай. Мәселе мынада болатын — ол бұдан бұрын да Иван Федоровичпен бірнеше мәрте білім сайысына түсіп көрген, сондықтан бұған мұрын шүйіріңкірей қарағаны қытығына тиетін: "Осыған дейін, тым болмаса, Еуропадағы озық дегеннің бәріне лайық болып-ақ келіп ек, мына жаңа ұрпақтың мүлде елемеуін қайтерсің", — деп ойлаған ол өзі жөнінде. Аузымды жауып, тыныш отырамын деп уәде берген Федор Павлович біразға дейін шынында да үндеген жоқ, алайда ол, өзімен қатар жайғасқан Петр Александровичтің күйгелектенгеніне қыбы қанғандай, мысқылдай күлімсірей оны бағып отырды. Одан қайтсе де бір қарымын қайтаруды көптен бері аңсаған ол осы бір орайы келген сәтті пайдаланып қалмақ. Ақыры шыдай алмады білем, көршісінің құлағына еңкейіп, күбірлеп тағы да бір қағытып өтті:

— Бағана "сұлу-сыпайы сүйіскеннен" кейін неге кетіп қалмадыңыз, мына әдепсіз адамдардың арасында несіне отырсыз? Айтайын ба: сіз өзіңізді өлердей кемсініп, қорланғандай сезіндіңіз де, бұларға есемді қалай жібермекпін деп парасаттық танытпаққа бекіндіңіз. Енді сол парасатыңызды көрсетіп болғанша тырп етпеңіз.

— Тағы да бастадыңыз ба? Отырмаймын, қазір кетемін.

— Бәрінен кейін, ең соңынан кетпейсіз бе? — деп Федор Павлович тағы бір түйреді. Дәл осы сәтте пірәдар құжыраға кіріп келген еді.

Талас бір сәтке тыйыла қалды, бірақ орнына барып жайғасып, отырғандарды көзбен бір шолып шыққан пірәдар әңгімелеріңді жалғастыра беріңдер дегендей рай танытты. Оның мүлде қажып, зорға отырғанын бет әлпетінің әрбір құбылысынан біле қоятын Алеша бірден сезді. Соңғы кезде ол аурудан әлсіреген соң кейде талып қалатын болған еді. Ондайдың алдында ол бозарып кететін, қазір де оның бетінен сондай бір қуқылдық байқалып, еріндері бозарып бара жатты. Әйтсе де, ол мына бас қосысты таратқысы келмеген болу керек; бұл жөнінен өзінің бір мақсаты да бар ма қалай — бірақ ол қандай мақсат екен? Алеша пірәдардан көз алмады.

— Мына кісінің өте қызықты мақаласын сөз етіп отыр едік, — деп кітапханашы, иеромонах Иосиф пірәдарға Иван Федоровичті меңзеді. — Көп жаңалық айтқан, алайда, идеясы қайырлы да, қайырсыз да болуы мүмкін. Шіркеулік-қоғамдық сот және оның құқысының кеңдігі туралы мәселе жөнінде көлемді кітап жазған бір дін қайраткеріне осы мәселе жайында журналдағы мақаласымен жауап беріпті...

— Өкінішке орай, сіздің мақалаңызды оқымаған едім, бірақ ол жайында естігенім бар, — деп жауап қатты Иван Федоровичке зерлеп, қадала қараған пірәдар.

— Ол кісінің пайымы қызық, — деді сөзін одан ары сабақтастырған кітапханашы иеромонах, — ол шіркеулік-қоғамдық сот туралы мәселеде шіркеудің мемлекеттен бөлінуін мүлде терістейтінге ұқсайды.

— Қызық екен бұл, әйтсе де, қай мағынада алғанда? — деп сұрады Иван Федоровичтен пірәдар.

Ақыры, ол қарияның сұрағына жауап берді, бірақ Алешаның күні бұрын қауіптенгеніндей, кекірейген жалған әдептілікпен емес, қайта титтей де алғаусыз, тым кішіпейіл, ибадатты, ұстамды жауап берді.

— Мен мына қағидаға сүйенемін: шіркеу мен мемлекеттің жеке бөлектерін, яки мән-мағыналарын, жеке-жеке алғанда бір-бірімен шатастырушылық, әрине, мәңгі-бақи бола береді және де мұның әсте мүмкін еместігіне, оны қалыпты жағдайға түсіру былай тұрсын, тіпті қандай да бір үйлесімді түрге келтіруге де болмайтындығына қарамастан. бұл әмәнда осылай бола бермек, өйткені істің түп негізінде жалғандық жатыр. Мысалы, сот мәселесі сияқты мәселелерде мемлекет пен шіркеудің арасында толық және таза мағынасындағы ымыраласу, меніңше, мүмкін емес. Менің қарсылық білдірген пікіріме әлгі дін қайраткері мемлекетте шіркеудің алатын орны анық әрі дәл белгіленген деді. Ал мен оған шіркеу мемлекеттің бір пұшпағына ғана жайғасуға тиісті емес, мұның керісінше, шіркеу бүкіл мемлекетті өзіне толық қамтуға тиіс деп онымен келіспедім, ал егер де қазір бұл мүмкін болмай отырса, мұның белгілі бір себептері бар шығар, ал шынында бұл мәселе христиандық қоғамның бұдан былайғы бүкіл дамуының тікелей және ең басты мақсаты ретінде қойылуға тиіс дедім ең соңында.

— Әбден дұрыс айтқансыз! — деді сөзге сараң, оқымысты иеромонах Паисий пірәдарды нығарлай сөйлеп.

— Бұл нағыз әсіре монтандық қой! — дегенде сабырсыздықтан екі аяғын бірінің үстіне бірін қайта-қайта ауыстырып салған Миусовтың даусы саңқ етті.

— Ә, бізде ондай тау да жоқ қой! — деп айқайлап жіберді Иосиф пірәдар; содан кейін ол пірәдарға қарап былай деді: — Әйтседе, ол өзімен айтысушының мынадай "негізгі әрі елеулі" қағидаларына жауап берген, мұны жадыңызға сақтағаныңыз жөн. Бірінші: "бірде-бір қоғамдық одақ өкімет билігін өзіне иемдене алмайды және қожалық етпеуге тиіс". Екінші: "қылмысты іс және азаматтық сот жөніндегі билік шіркеудің қолында болмауы керек, өйткені бұл тәңірінің өзі белгілеп берген тәртіп тұрғысынан да, адамдарын діни мақсаттағы одағы тұрғысынан да шіркеудің табиғатымен сәйкес келмейді" және ақыр-соңында, үшіншіден: "шіркеу дегеніміз ақиреттік әлем..."

— Сөзді бұлайша құбылту дін жолын қуған адамға мүлде лайықсыз екен!—деп шыдамы таусылған Пансий пірәдар оның сөзін бөліп жіберді. — Сіз сынаған кітапты мен оқығанмын, — деді ол Иван Федоровичке, — сонда оның "шіркеу дегеніміз — ақиреттік әлем" деген сөздеріне қайран қалғанмын. Егер ақиреттік әлем болса, онда шіркеу жер бетінде қалай өмір сүрмек, бұл әсте мүмкін емес қой. Қасиетті інжілде "ақиреттік" деген сөз басқа мағынада айтылған. Ондай сөзбен ойнауға болмайды. Пайғамбарымыз Иисус Христос жер бетінде шіркеуді орнықтыру үшін келген. Әлбетте, көктегі әлем-жерде емес, көкте, бірақ, сол ақиреттік әлемге тек жерде іргесі қаланып, орнықтырылған шіркеу арқылы ғана кіруге болады. Сондықтан бұл мағынадағы бұра сөйлеушілік мүлде жөнсіз және лайықсыз іс. Ал шіркеу болса үстемдік етуге тиісті ең шынайы әлем, түптеп келгенде ол бүкіл жер бетінде күмәнсіз үстем болуға тиіс, — бұған берген уәдеміз бар...

Ол өзін-өзі тежегендей кенет тына қалды. Оны ілтипатпен, зер сала тыңдаған Иван Федорович пірәдарға қарай, мейлінше байсалды, бірақ бұрынғысынша ықыласты және жайдары сөйлеп кетті.

— Менің мақаламда айтылған барлық ой мынау: бағзы замандарда, христиан дінінің алғашқы үш ғасырында, христиан діні тек шіркеудің міндетін атқарған, шіркеу ғана болған. Римнің мәжусилік мемлекеті христиан дінін қабылдауға тілек білдіргенде, мұның ақыры былай болып шықты: ол христиан дініне көшкенде тек шіркеуді өзіне қосып алумен тынды, ал өзі көп жағынан бұрынғысынша мәжусилік мемлекет болып қала берді. Шынында да, күмәнсыз осылай болып шығуға тиісті еді. Бірақ, мемлекет ретінде алғанда Римде өркениеттен, мәжусилік даналықтан, мысалы, мемлекеттің мақсаттары мен негіздері сияқты көп нәрсе өте мол сақталып қалды. Ал Христос орнатқан шіркеу мемлекетке қосылғаннан кейін өзінің түп негіздерінен, өзінің іргетасынан, күмән жоқ, ештеңені жоғалтпайтын еді; ол тек құдай тағаланың өзі бекем алға қойып, көрсетіп берген мақсатқа жетуден басқа ештеңені де көксей алмады, ол мақсат — бүкіл әлемді, демек, күллі ежелгі мәжусилік мемлекетті шіркеудің аясына алу болатын. Сонымен (яки болашақ мақсатында), "кез келген қоғамдық одақ" ретінде, немесе "адамдардың діни мақсаттағы одағы" (мен сынаған автордың шіркеу туралы айтқанындай) ретінде де шіркеу мемлекеттен өзіне белгілі бір орын іздемеуге тиіс, қайта мұның керісінше, жер бетіндегі мемлекеттің бәрі де түптеп келгенде толығымен шіркеудің аясына кіріп, тек шіркеу ғана болуға, діни мақсаттан өзгенің бәрін ысырып тастауға тиіс. Әйтсе де, бұл мемлекеттің беделін ешбір түсірмек емес, ұлы мемлекет ретінде оның абыройын да төкпейді, мемлекеттің даңқын да, оның әмірлерінің даңқын да аяққа баспайды, қайта оны жалғандықта мәжусиліктен арылмаған қате жолдан мәңгілік мақсатқа жеткізетін бірден-бір дұрыс, ақиқат жолға түсіреді. Міне, сондықтан да "Шіркеулік-қоғамдық соттың негіздері" туралы кітаптың авторы, егер ол осы негіздерді іздегенде және бізге ұсынғанда оған қазіргі күнәһар, әрі-сәрі заманымызда әзірше қажет болып отырған ымырашылдық ретінде ғана қараса, онда дұрыс пайымдаған болып шығар еді. Бірақ кітаптың авторы осы негіздерді атауға сол ғана ишара білдірсе, ұсынғалы отырған негіздерді, оның біразын жаңа Иосиф пірәдар атап өтті, мызғымас, стихиялық және мәңгілік негіздер екенін айтуға емеурін білдірсе-ақ болғаны, онда ол шіркеуге қарсы, оның мәңгілік мызғымас, қасиетті міндетіне қарсы шығады. Менің бүкіл мақалам, оның қысқаша мазмұны міне осы.

— Яки екі сөзбен айтқанда, — деді тағы да Пансий пірәдар әрбір сөзін нығарлай түсіп, — біздің он тоғызыншы ғасырда мейлінше айқындалып отырған кейбір теориялар бойынша, шіркеу біртіндеп мемлекетке айналуға тиіс екен ғой, кейіннен ғылымға, замана рухымен өркениетке орын беріп, өзі мемлекет ішінде сіңіп кету үшін, былайша айтқанда, шіркеудің төменгі түрінен жоғарғы түріне айналуға тиіс қой. Егер бұған көнбей қарсылық білдірсе, онда мемлекет те оған бір пұшпақтан ғана, — онда да бақылау қойылып, — орын беріледі екен ғой, — қазіргі уақытта Еуропада барлық жерде осылай болып жатқан жоқ па. Ал орыстардың ұғымынша және бұған сеніп үміт қылуынша, шіркеу өзінің төменгі түрінен жоғарғы түріне, яки мемлекетке айналмауға тиіс, қайта мұның керісінше, яки мемлекеттің өзі түптеп келгенде, басқа ештеңе де емес, тек қана шіркеу болып шығуға тиіс. Солай болады, солай болмақ керек!

— Шынымды айтсам, сіз мені тіпті біраз көңілдендіріп тастадыңыз, — деп тағы да бір аяғын екінші аяғының үстіне салған Миусов мырс етті. — Менің түсінуімше, сонда мұның өзі алыстан мұнартқан, қашан орындалары бимағлұм бір бұлыңғыр мұраттың іске асуы болмақ қой. Қалай десек те бәрібір. Соғыс деген бәле жоғалатын, дипломаттар, банктер және тағы басқалары болмайтын тәтті қиял бұл әрі-беріден соң социализм тәрізді бірдеңе. Әйтпегенде, мен тіпті бұның бәрі шын болар, енді шіркеу, мысалы, қылмыстыларды соттайтын шығар, дүре соғуға, каторгаға айдауға кесік айтар, сірә, өлім жазасына да үкім шығара бастар деп ойлап қалып едім.

— Егер тіпті қазірдің өзінде тек шіркеулік-қоғамдық сот қана болса да мейлі, онда шіркеу тіпті қазір де каторгаға айдатпас еді немесе дарға асуға кеспес еді. Онда қылмыстың өзі және оған көзқарас күмәнсіз өзгеруге тиісті болар еді, әрине, кенеттен және дәл бүгін таңда емес, біртіндеп, дегенмен, таяу уақытта... — деді Иван Федорович кірпік қақпаған байсалды үнмен.

— Сіз шын айтасыз ба? — деп Миусов оған қадала қарады.

— Егер барлық билік шіркеуге тисе, онда шіркеу қылмыс жасаған, дінге мойын ұсынбаған қаскөйді қарғыс айтып аластар еді арамыздан, бірақ адамның басын шапқызбас еді,— деді сөзін сабақтап түскен Иван Федорович. — Сіз айтыңызшы маған, сонда аласталған кісі қайда кетпек? Онда ол, жұмыр басты пенде біткеннен ғана безіп кетпей, тіпті Христостың өзінен де безінбей ме. Қылмыс жасағанда ол адамдарға ғана емес, сонымен бірге Христостың шіркеуіне де қарсы шығады ғой. Жария етілмейді демесең, бұл шын мағынасында қазір де солай, әрине, сол себепті қазіргі қылмыскердің ақтауға тырысушылығы тым жиі кездеседі: "Ұрлық қылғаным рас, бірақ шіркеуге қарсылығым жоқ. Христосқа дұшпан емеспін" — қазіргі қылмыскер екінің бірінде осылай дейді; ал шіркеу мемлекеттің орнын басқан күнде қылмыскерлердің бұлай деуі қиындар еді, онда ол: "Барлығы да қателеседі, барлығы да жандарын баққан шіркеу біткенді жалғандық жайлаған, кісі өлтіруі де, ұрлық қылған да жалғыз өзім, — әділетті христиан шіркеуі" — деп жер бетіндегі бүкіл шіркеуді мансұқтамаса, әсте олай дей алмас еді. Өзіңе өзің бұлай деу өте қиын, ол үшін қажетті жағдай онша жиі кездесе бермейді. Енді, екінші жағынан, қылмысқа шіркеудің өз көзқарасын алып қараңыз: ол мәжусилікпен толық арылмаған қазіргі қалпынан өзгеруге тиісті емес пе, қоғамды аман сақтау үшін, қазір істеліп жатқандай, қағынған мүшені жай сылып тастаудан адамды қайта жаңғырту туралы, оны қайта тірілту, оны құтқару туралы идеяға жалған түрде емес, толық айналуға тиісті емес пе...

— Яки бұл қалай? Мен тағы да түкке түсінбеймін, тағы да бір қиял, — деді Миусов, оның сөзін бөліп. — Бұлыңғыр бірдеңе, түсіну қиын. Аласталғаны қалай, ол неғылған аластау? Иван Федорович, мен сізді әзілдеп отыр ма деп шүбәлана бастадым.

— Шындығында, қазір де солай емес пе, — пірәдар сөзге араласқанда отырғандардың бәрі оған қадала қарап қалды, — егер де қазір Христостың шіркеуі болмаса, онда қылмыскер жауыздық жасағанда мүлде бой бермей кетер еді, кейіннен ол жазаланбас та еді, яки жаңағы айтылғандай, бас шабатын жай жаза емес, — бұл жаза көп ретте тек жаныңды түршіктіреді, — бірден-бір шынайы, бірден-бір қорқынышты және өзінің ар-ожданымен атқызған соң тыныштандыратын нағыз шын жаза да болмас еді.

— Айтыңызшы, сонда бұл қалай өзі? — деп сұрады Миусов жұлып алғандай.

— Ол былай, — деп бастады пірәдар. — Сүмеңдетіп жұмысқа салу, бас салып ұрып-соғу ешкімді түзетпейді, ең жаманы, одан ешбір қылмыскер қорықпайды, сөйтіп қылмыстың саны азаймағаны былай тұрсын, қайта уақыт өткен сайын көбейе береді. Сіздер менің бұл айтқаныммен келісетін шығарсыздар. Сонымен, қоғам мүлде қорғаусыз қалады, өйткені қысас мүшесінің басы шабылғанмен немесе ол ит өлген бір қиянға айдалғанмен, оның орнын сол сәтте екінші кылмыскер, бәлкім, тіпті екі қылмыскер басады. Егер тіпті біздің қазіргі заманымызда да қоғамды қорғап, қылмыскерді түзейтін, тіпті оны мүлде басқа кісі етіп шығаратын бірдеңе бар болса, ол тағы да сол — ар-ожданмен мойындату арқылы түзейтін Христостың заңы ғана. Өзінің кінәсін пайғамбардың үмбеті, яки шіркеудің перзенті ретінде мойындаған адам ғана қоғам алдындағы, яки шіркеу алдындағы кінәсін шын мойындамақ. Ендеше, қазіргі қылмыскер өзінің кінәсін мемлекет алдында емес, тек шіркеу алдында ғана мойындамақ. Ал егер де қоғамның соты шіркеудің соты болса, онда ол аластаудан кімді қайырып алып, қайтадан пенделерінің қатарына қосуды білер еді. Ешқандай пәрменді соты болмағасын және тек адамгершілік тұрғысынан айыптаудан өзгеге шамасы келмегесін қылмыскерді пәрменді жазалаудан қазір шіркеудің өзі қашықтап барады. Шіркеу қылмыскерді өзінен аластамайды, оны өзінің әкелік ғибратымен ғана түзеуге тырысады. Ол ол ма, қылмыскермен тіпті христиандық шіркеудегі барлық қарым-қатынас сақтауға тырысады: оны шіркеудегі намазға кіргізеді, қасиетті дәмге жібереді, оған садақа береді, сөйтіп оған айыпкерден гөрі қолға түскен тұтқынша қарайды. 0, тәңірім! Азаматтық заңның қылмыскерді мансұқтап, оны өзгелерден аластайтыны сияқты, егер христиан қауымы да, яки шіркеу де оны тап солай мансұқтаса не болар еді? Егер де мемлекеттік заң жазалағаннан кейін әр ретінде шіркеу де іле-шала оны өзінен аластаса, мұның ақыры немен бітер еді? Біздің орыс қылмыскеріне бұдан артық өмірден күдер үзіп торығушылық болуы мүмкін де емес, өйткені олар діншіл. Әйтсе де, кім біледі: бәлкім, онда бір сұмдық жағдайға тап болар ма ек қайтер ек — қылмыскердің жүрегінде, бәлкім, құдайға деген сенім біржола сөніп бітер ме еді, онда біз қайтер едік? Бірақ, қатал жазалаудан, мейірімді, сүйікті ана сияқты, шіркеудің өзі тартынады, өйткені, кінәлі адамды мемлекеттік сот онсыз да тым ауыр жазалайды, енді оған тым болмаса өзге біреудің жаны ашуы керек қой. Оның бұл тартынуының басты себебі шіркеу соты — ақиқатшылдық дарыған бірден-бір сот, сондықтан ол ешқандай басқа сотпен өзінің мәні мен адамгершілік тұрғысынан үйлесе алмайды, тіпті уақытша да ешбір ымыраласа алмайды. Бұл арада мәмле мүмкін емес. Шет елде қылмыскер айыбын сирек мойындайды деседі, өйткені осы заманғы ең жаңа ілімдер қылмыскердің зердесіне оның істеген қылмысы — қылмыс емес, тек оны әділетсіз езуші күшке қарсылық білдіру ғана деген ойды құятын көрінеді. Қоғам қылмыскерді аластағанда. оны тек зорлықпен аластайды, оның үстіне жек көріп аластайды (Еуропада олар өздері жайында тым болмаса осылай деп баяндайды), аластаған соң өзінің бұрынғы туысының тағдыры оған бәрібір, ол оны мүлде ұмытады. Сонымен, мұның барлығы шіркеу тарапынан титтей де өкінішсіз болып жатады, өйткені көп ретте ол жақта қазір шын мәнінде шіркеу деген атымен жоқ, тек шіркеушілер мен шіркеулердің ғажап ғимараттары ғана қалған, ал шіркеу деген нәрсе ол жақта шіркеу ретіндегі төменгі түрде мемлекет ретіндегі жоғарғы түрге көшіп, соған біржола сіңіп кетуге тырысып жатқанына қай заман. Кем дегенде лютершіл елдерде осылай болса керек. Ал Римде шіркеудің орнына мемлекеттің мерейі үстем болғанына міне мың жыл. Сондықтан да қылмыскер өзін ендігі жерде шіркеудің мүшесімін деп санамайды, одан аласталған соң баз кешіп жүреді. Ал егер қоғамға оралса, кейде оның бойында өшпенділіктің қоздайтыны сонша, ол енді оны қоғамның өзі аластағандай сезінеді. Мұның ақыры немен тынатынын өздеріңіз ойлай беріңіздер. Көп ретте бізде де солай болып жататын тәрізді, бірақ бізде істің мәні мынада: бізде белгіленген соттардан басқа, бұлардан тысқары, шіркеу бар тағы да, ол қылмыскерді әлі де болса өзіне қымбат, сүйікті перзенті санап, онымен қарым-қатынасын еш уақытта үзбейді; мұның сыртында тым құрығанда ойымызда болса да шіркеу соты бар секілді және ол сақталып отырған тәрізді, әзірше пәрменді қызмет етпегенмен, ол келешек үшін болса да өмір сүріп келеді, оны тіпті қылмыскердің өзі де ішкі түйсігімен күмәнсіз мойындайды. Осында ілкіде айтылған мына сөз де әділетті: егер шынында да шіркеу сотына төрелік тисе және ол сот өзінің күшін барынша толық көрсететін болса, яки бүкіл қоғам түгелдей шіркеуге жүгінсе, онда шіркеу соты қылмыскердің түзелуіне қазіргіден әлдеқайда күшті әсерін тигізіп қана қоймас еді, сонымен бірге, бәлкім, қылмыстың өзі де әлдеқайда көп азаяр ма еді, қайтер еді. Оның үстіне шіркеу де, күмән жоқ, болашақ қылмыскердің пиғылын түсінер еді, ал келешекте қылмыс көп ретте қазіргісінен мүлде өзгеше болар еді, сөйтіп ол аласталғанды өзінің аясына қайтарып алар еді, қылмыстың алдын алып, азғандары адалдық жолына қайтарар еді. Рас, — деді сонан соң пірәдар миығынан күліп, — қазір христиандық қоғамның өзі бұған әлі дайын емес, ол тек жеті тақуаның иығына сүйеніп тұр; бірақ шіркеу жұтамақ емес, сол себепті ол, қалай дегенмен, мәжусилік одақ тәрізді қоғамнан мерейі үстем болған, біртұтас әлемдік шіркеуге толық айналатын сәтін бекем күтіп отыр. Бұл солай болмақ, әйтеуір бір замандарда осылай болмақ, өйткені тәңірім тек осылай болмаққа жазған! Ендеше, ол заман қашан туады деп бас қатыру лапықсыз, неге десеңіз барлығы бір құдайдың даналығында, хақ тағаланың көрегендігі мен сүйіспеншілігінде. Басы жұмыр пендесінің есебінше әлі тым алыста көрінетін нәрсе жасаған иемнің жазуымен, бәлкім, тіпті енді-енді көрінгелі, тіпті есік қағып тұруы да мүмкін. Бұл осылай болады, болмай қалмақ емес.

— Болады, болады! — деп мақұлдай жөнелді қошеметтей сөйлеген Пансий пірәдар байсалды үнмен.

— Таңым бар, міне, қызық! — деді Миусов іштен тынған ызалы үнмен, бірақ ол қызбаланған жоқ.

— Сізді соншама таңғалдырған не болды екен? — деп Иосиф пірәдар ептеп қана сөз тартып көрді.

— Жер бетінде мемлекет деген жойылады екен, ал шіркеу болса мемлекет дәрежесіне көтеріледі екен! Сонда не болғаны бұл? Мынау жай әсіремонтандық емес, әсіремонтандықтың көкесі ғой! Бұл папа Григорий Жетіншінің де көзіне елестемеген шығар!

— Сіз мүлде теріс түсінгенсіз! — деді Пансий пірәдар салмақты үнмен, — шіркеу еш уақытта мемлекетке айналдырылмайды, мұны ұғып алыңыз. Бұл айтқаныңыз — Рим және соның көкейін тескен арманы. Бұл сайтанның үшінші азғыруы! Керісінше, мемлекет шіркеуге айналады, шіркеу дәрежесіне дейін көтеріліп, бүкіл жер жүзінің шіркеуіне айналады ал бұл әсіремонтандыққа да, Римге де, сіздің пайымдауыңызға да қарама-қарсы нәрсе және мұның өзі православиенің фәни дүниеде атқаратын ұлы міндеті ғана. Мұндай жұлдыз Шығыстан нұрын төкпек.

Миусов сестеніп үнсіз отырып қалды. Бүкіл пішінінен ала бөтен маңғазсу сезіледі. Бір кезде оның езуінен тәкаппарсып кешірген күлкі табы байқалады. Осының бәрін көзбен бағып тұрған Алешаның жүрегі лүпілдеп барады. Мына әңгіме оның жан дүниесін қатты тебірентті. Әлдеқалай Ракитинге көзі түсіп еді, ол көзін төмен салғанмен құлақ түре тыңдап және зерлей қарап босаға жақтағы бәз-баяғы орнында қимылсыз тұр екен. Бірақ оның жүзіндегі алаулаған қызыл шырайдан Ракитин де мұның өзінен кем қобалжымағанын аңғарған; оның неліктен толқитынын Алеша білетін еді.

— Мырзалар, рұқсат болса, мен сіздерге қазір бір кішкентай анекдот айтып берейін, — деді кенет Миусов салмақты, ерекше нығызсыған пішінмен. — Бұл осыдан бірнеше жыл бұрын Парижде болған еді: желтоқсан төңкерісінен кейін кеп кешікпей, бір күні керемет тәкаппар, ол кезде әлі іс басындағы бір танысыма сәлемдесуге барғанымда, оның үйінен өте-мөте таңғаларлық бір мырзаны кездестірдім. Ол жай тыңшыдан гөрі саяси тыңшылардың үлкен тобының басшысына, өзінше әжептеуір ықпалды қызметтегі кісіге көбірек ұқсас көрінді. Сонсоң, осы қолайлы сәтті пайдаланып онымен сөйлесе кеттім, ойым — неғылған жан екенін біліп алу; өзі кісі ретінде емес, ал бастығына белгілі жайттарды хабарлауға келген бағынышты шенеунік болғасын қабылданып отырғандықтан және бастығының мені қалай қабылдағанын көрген соң, менімен біршама ашыла сөйлесті, — әлбетте, белгілі бір мөлшерде ғана, яки алғаусыздығынан гөрі сыпайыгершілігі басымдау болды, мұндай сыпайыгершілік тек француздарға ғана тән, оның үстіне мені шетелдік біреу деп есептеді ғой деймін. Бірақ мен оны қапысыз ұқтым. Ол кезде қуғындалып жүрген социалист-революционерлер туралы әңгіме болған еді. Әңгіменің басты мәнін бажайлап жатпай-ақ, сол мырзасымақтың аузынан абайсызда шығып кеткен мына бір аса қызық жайтты ғана айтайын сіздерге: "Біз, — деді ол, — шындығында бұл социалистердің бәрінен — анархистерден, құдайсыздар мен революционерлерден — оншама қорықпаймыз да; біз олардың басқан ізін аңдып отырамыз, қайда баратындары бес саусақтай белгілі. Алайда олардың арасында, аз болса да, бірнеше ерекше адам бар: олар құдайға сенеді және нағыз христиандар, бірақ, солай бола тұра, социалистер. Біз, міне осылардан көбірек сескенеміз, бұлар өте қауіпті! Құдайсыз социалистен гөрі христиан социалист қорқыныштырақ". Осы сөздерге мен сонда қайран қалып едім, енді міне, мырзалар, сіздердің араларында отырған кезде әлдеқалай есіме түскені...

— Яки сіз оларды бізге әкеп теліп, бәрімізді социалист санайсыз ғой? — деп Пансий пірәдар ешбір көлтексіз, тоқ етеріне бір-ақ көшті. Алайда, Петр Александрович бұл сұраққа не деп жауап қайыруды ойластырғанша кенет есік ашылып, осыншама көп кешіккен Дмитрий Федорович кіріп келді. Бұлар оны күте-күте қажыған-ды, енді оның ойда жоқта жетіп келуі алғашқы сәтте отырғандарды тіпті біршама таңырқатып та тастады.

VI

МҰНДАЙ АДАМ НЕ ҮШІН ЖЕР БАСЫП ЖҮР ЕКЕН!

Дмитрий Федорович жиырманың сегізіне келген, орта бойлы, ажарлы жігіт болатын, алайда ол өзінің шын жасынан әлдеқайда ересектеу көрінетін. Дене бітімінен әжептәуір әулеттілік сезілетін, солай бола тұрса да, оның бет-жүзінен нендей бір ішкі дерттің табы білінетін секілді еді. Жақ еті суалған, жадау жүзі сырқат адамның бетінше бір түрлі сарғыш тартып кеткен-ді. Тасырайған үлкендеу қоңыр көздері тесірейе қарайды, бірақ, бір түрлі тұнжырлау. Тіпті абыржып, күйіп-піскенде де жанары ішкі көңіл-күйінің ырқына көнбей, кейде сол сәтке мүлде үйлеспейтін өзге бірдеңені білдіретін секілді еді. Онымен сөйлескендер кейде: "Оның не ойлап тұрғанын аңғару қиын", — десетін. Дмитрий Федоровичтің жанарынан жабырқау мен мұңды байқағандар оның нақ солай тұнжырай қараған кезде басына нендей бір көңілді, ойнақы ой келгендей, кенет сақылдап күлетініне таң-тамаша болатын. Әйтсе де, оның ажарының қазіргі сәл солғындығының бір себебі бар-ды: оның әсіресе соңғы кезде тым мазасыз, "думанды" тіршіліктің ырду-дырдуына көбірек беріліп кеткенін жұрттың бәрі білетін немесе естіген, оның үстіне алашақ ақшасын даулап, қандай ұрыс-керіске түсіп жүргені де баршаға мәлім-ді. Шаһарда бұл жайында бірнеше анекдот тараған. Рас, ол жаратылысынан осындай ашушаң еді, ал егер бітістіруші судьямыз Семен Иванович Качальниковтың бір жиналыста оған берген сипаттамасына жүгінсек, ол "ұшқалақ ойлайтын дәлдір" болатын. Ол нәзік талғаммен, сәнді киініпті, сүртүгінің түймелері салулы, бес саусақ қара биялай киген, қоқиған қалпағын қолына ұстаған. Әскери қызметтен жуырда ғана кеткендіктен, ол мұрт қойып, сақалын қырып жүретін. Қысқа ғып қырқылған қоңыр сары шашы самайдан маңдайға қарай бір түрлі қызық қайырылған. Аяғын дікілдете басып, әскердегіше кең адымдайды. Ол босағада сәл кідіріп, бәрін бір шолған соң, мына қария болар деп тура пірәдардың алдына барды. Қолын жерге жеткізе иіліп тағзым етіп, оның пәтиқасын сұрады. Пірәдар орнынан сәл ғана көтеріліңкіреп батасын берді, оның қолынан қошеметпен тәуеп еткесін Дмитрий Федорович қатты әбігерленіп, тіпті кейіп тұрып былай деді:

— Осыншама күттіргеніме кешіре көріңіз. Әкем Смердяков деген малайын жіберген екен, ол менің қай уақытта жиналмақпыз деген сұрағыма сағат бірде деп екі мәрте қайталады. Мында келсем.

— Оқасы жоқ, абыржымаңыз, — деп пірәдар оның сөзін бөліп жібереді. — Аздап кешіккеніңіз ештеңе етпес...

— Кешіргеніңізге дән ризамын, сіздің мархабаттылығыңыздан күткенім де осы еді. Осылай келте қайырған соң, Дмитрий Федорович қарияға тағы да тағзым етті, содан кейін ол кенет "әкетайы" отырған жаққа бұрылып, оған да қолын жерге жеткізе иіліп ізет білдірді. Ол өзінің қалай тағзым ететіндігіне күні бұрын ойластырғаны және бұл арқылы қошемет көрсетіп, адал пиғылын білдіруді өзінің парызы санағаны сезіліп тұрды. Әуелі сасып қалған Федор Павлович тез түзелді: ол креслосынан атып тұрып, баласына оның өзі секілді қолын жерге тигізе тағзым етті. Оның тәкаппарсып, маңғазси қалған бет-жүзі, алайда, мүлде ызбарланып кетті. Дмитрий Федорович бөлмедегілердің бәріне үнсіз бас иіп жалпы тағзым етті де, аршындай, батыл адымдап терезеге қарай өтіп, Пансий пірәдарға таяу тұрған жалғыз ғана бос орындыққа барып, ол кіріп келгенде үзіліп қалған әңгіменің жалғасын тыңдау үшін кеудесін сәл ілгері салып отыра кетті.

Дмитрий Федорович келгелі бері не бары екі минуттай уақыт өткен, демек, әңгіменің аяғы өлі суып үлгірмеген еді. Бірақ, бұл жолы Пансий пірәдардың кейіңкіреп қойған қасақы сауалына Петр Александрович жауап бермегенді жөн көрді.

— Бұл жайында мен үндемей-ақ қойсам қайтеді, — деді ол маңғазсыған селқостықпен. — Оның үстіне мұның өзі бір өте қызық тақырып қой. Әне Иван Федорович бізге миығынан күліп отыр: бәлкім, оның бұл жөнінде бізге қызықты бірдеңе айтқысы келетін шығар. Содан-ақ сұрасаңдаршы.

— Жалпы алғанда еуропалық либерализм, тіпті біздің орыстың либералдық дилетантизмі де, социализмнің түпкі нәтижелерін христиан дінінің берер жемісімен жиі және көптен бері шатастырып жүр деген болмашы ескертпеден өзге ешқандай ерекше пікір айта алмаймын, — деп Иван Федорович оған іле-шала жауап қатты.

— Бұл дөрекі қорытынды, әрине, бәріне тән. Әйтсе де, бақсақ, социализмді христиан дінімен тек либералдар мен дилетанттар ғана емес, олармен бірге көп ретте, әлбетте, жандармдар да, яки, шетелдік жандармдар да шатастырады екен. Петр Александрович, сіздің Парижден әкелген анекдотыңыз бұл жөнінен әбден назар аударарлық.

— Мен тағы да өтінем, осы тақырыпты қоя тұрсақ қайтеді, — деп қайталады Петр Александрович, — онан да, мырзалар, мен сіздерге Иван Федоровичтің өзі туралы бір аса қызықты әрі көкейге қонымды анекдот айтып берейін. Шамасы бес күн бұрын, осында бір бас қосқан жерде — онда әйел қауымы көбірек жиналған еді — айтысып отырып ол масайған күйі былай депті: адамдарды бір-біріне сүйіспеншілікпен қарауға бұ жалғанда еш нәрсе де зорлай алмайды, басы жұмыр пенде адамзат баласын сүймей тұра алмайды дейтін табиғаттың заңы да атымен жоқ, ал егер бұл жалғанда осыған дейін ондай сүйіспеншілік болып келсе және ол қазір де бар болса, бұл — табиғи заңнан емес, ал адамдардың мәңгі жасаймыз деп сенетіндігінен ғана. Содан кейін Иван Федорович табиғи заңдылықтың бар мәні де осында, адамзат баласын өзінің мәңгі жасайтындығына сенімінен айырыңызшы, сол сәтте-ақ онда сүйіспеншілік қана емес, күллі әлемдік тіршілікті одан ары жалғастыратын жанды күштің бәрі де таусылады; ол ол ма: онда тіпті бұл имандылыққа жатпайды деп тыйым саларлықтай ештеңе қалмайды, не істесең де еркің, тіпті кісі етін жеуге де тыйым салынбайды деп ескертіп өтті. Бірақ бұл да жеткіліксіз, деді ол қорытындысында, мысалы, қазіргі біздер секілді енді құдайға да өзінің мәңгі жасайтындығына да сенбейтін әрбір адам үшін табиғаттың имандылық заңы бұрынғы, яки діни заңға толық қарама-қарсы мағынада дереу өзгеруге тиіс, адамның өзімшілдігі зұлымдыққа дейін жетуіне бөгет болмайтыны былай тұрсын, қайта, оның жағдайында мұның өзі тіпті қажетті, ең ақылға қонымды, ізгілік қасиет дерлік нәтиже саналуға тиіс. Ойда жоқта айта салатын оқыс пікірімен жұртты таңдандыруға құмар мархабатты Иван Федоровичтің тағы не деп таңдандыратынын осы бір оқыс пікірінен өздеріңіз пайымдай беріңіздер, мырзалар.

— Бұл қалай, — деп Дмитрий Федорович кенет айқайлап жіберді, — мен жаңсақ естіген жоқпын ба: "Зұлымдыққа жол берілетіндігі былай тұрсын, қайта ол кез келген құдайсызға тіпті қиындықтан құтылудың ең қажетті, ең ақылды амалы болғаны ма!" Солай ма. әлде басқаша ма!

— Дәл солай, — деді Пансий пірәдар.

— Онда мұны ұмытпау керек екен.

Осыдан кейін Дмитрий Федорович әңгімеге қалай тез киліксе, дәл солай кілт тынды. Ол енді қайтер екен дегендей, бәрі одан көз алмады.

— Адам жанының мәңгі өлмейтіндігіне сенімнен айрылған күнде оның осындай зардаптары болады дегенге сіз шынымен-ақ сенесіз бе? — деп сұрады пірәдар кенет Иван Федоровичтен.

— Иә, солай дегенім рас. Адам жаны мәңгі өлмейтін болмаса, ізгілік те болмақ емес.

— Егер бұлай ойласаңыз, онда сізден бақытты жан болмады ғой, әлде нағыз бақытсыз бейбақ болып та үлгердіңіз бе?

— Неліктен бақытсыз болуым керек? — деді Иван Федорович күлімсіреп.

— Олай дейтінім, сіз кеудедегі шыбын жаныңыздың өлмейтіндігіне, тіпті шіркеу мен шіркеу мәселесі жайында жазғандарыңызға да, тегі, өзіңіз де сенбейтін болуыңыз керек.

— Мүмкін, сіздікі дұрыс та шығар!.. Бірақ менің айтқаным тек әзіл ғана емес... — деп лезде қызарып кеткен Иван Федоровичтің бұлайша тез мойындауы таңғаларлық еді.

— Тек әзіліңіз ғана емес, бұл ақиқат. Бұл ой сіздің жүрегіңізде әлі де шешімін таппаған, жүрегіңіздің сыздайтыны содан. Бірақ, азап шеккен адамның торыққасын кейде өзінің осы торығушылығын қызық көретіні де болады. Торығып кеткесін сіз де біресе журналға мақала жазып, біресе дегдарсыған айтысқа түсуді ермек қыласыз, бірақ, өз диалектикаңа өзің сенбейсің және оған іштей күйініп тұрып күлесің... Бұл мәселе көкірегіңізде шешім таппаған, сіздің ең ауыр қайғыңыз нақ осында, өйткені ол мәселе қалай да шешімін табуы қажет...

— Сол ойдың менің көкірегімде шешілуі мүмкін бе? Оң шешімін табуы мүмкін бе? — Иван Федорович пірәдарға әлі де түсініксіз күлімсіреп тұрып таңғаларлық сауал қойған еді.

— Егер оң шешімі табылмаса, еш уақытта теріс шешімі де табылмақ емес, жүрегіңіздің бұл қасиетін сіз өзіңіз де білесіз; жүрегіңіздің езілетіні осыдан. Бірақ, тәңірімнің сізге осындай азапты көтере алатын асыл жүрек бергеніне шүкірлік етіңіз, "даналық көкте, даналықты көктен күт, өйткені бізге көкте де ғұмыр бар" деген ғой. Жасаған ием жар болып жүрегіңіздегі шешімге осы дүниеде жетіңіз, ақ жолын берсін құдай тағалам!

Иван Федоровичті отырған орнында шоқындырайын деп пірәдар қолын көтере берді. Бірақ ол орындығынан атып тұрып, қарияның алдына келіп пәтиқасын алды, содан кейін оның қолынан тәуәп еткесін үн-түнсіз өзінің орнына барып отырды. Ол бекем, байсалды еді. Иван Федоровичтің бұл қылығына, пірәдармен жаңағы күтпеген, жұмбақ әңгімесіне және онымен бір түрлі маңғазсып сөйлескеніне құжырадағылардың бәрі қайран қалып, бір сәтке үйсіз отырып қалған, ал Алешаның тіпті зәресі ұшып кеткен. Миусов болса кенет иығын қомдап қойған, осы сәтте Федор Павлович та орнынан атып тұрған еді.

— Жасаған иемнің рақымы жауған, әулие пірәдарым! — деп айқайлап жіберген ол Иван Федоровичті нұсқады. — Бұл менің жұлынымды жарып шыққан бел балам, сүйікті перзентім! Былайша айтқанда, ол менің қадірлі Карл Морым, ал жаңағы келген ұлым, Дмитрий Федорович — мен сізден оны ақылға салуды өтінемін — ол ондай құрметке лайықсыз Франц Mop, — екеуі де Шиллердің "Қарақшыларындағы" кейіпкер, ал мен өзім, демек, Regierender graf von Moor¹ болып шығамын. Өзіңіз төрелігін айтып, жанымызды жай таптырыңызшы! Құдай сөзін естуге ғана емес, оған қоса сіздің сәуегейлігіңізге тәнті болу үшін де келдік.

— Жадыгөйсімей жай сөйлеңіз, үй-ішіңізге тіл тигізіп қайтесіз,— деп жауап қатты пірәдар әбден қажыған үнмен. Қария шаршаған болу керек, уақыт өткен сайын әлсірей берді.

— Бұл мазақ ету, осылай боларын мен осында келе жатқанда-ақ сезгенмін! — Ызаланып кеткен Дмитрий Федорович те орнынан атып тұрып айқайлап жіберді. — Қасиетті пірәдар, ғапу етіңіз, — деді ол сосын пірәдарға, — мен білімсіз кісімін, тіпті сізді қалай атауды да білмеймін, біздің осында жиналуымызға келісіп, сіз асқан ізгілік көрсеттіңіз, бірақ сізді алдаған болатын. Менің әкемді тек дау-дамайға жібер, не үшін — мұны оның өзі ғана біледі. Оның қашан да өз есебі бар. Әйтсе де, мен оның неге бүйтетінін енді білетін секілдімін...

— Мені бәрі, бұлардың бәрі кінәлайды! — деп Федор Павлович те айылын жимады, — анау Петр Александрович те кінәлайды. Петр Александрович, сіз мені кінәлағансыз, ⁵кінәлағансыз! — Онымен тәжікелесу Петр Александровичтің қаперіне кірмесе де, бұл Миусовқа дүрсе қоя берді. — Мені баласының ақшасын жымқырды, жеп кетті деп айыптайды: бұл қалай сонда, әділін айтатын сот бар емес пе? Дмитрий Федорович, қолхаттарың, хаттарың мен шарттарың бойынша менде қанша ақшаң болғанын, оның қаншасын алғаныңды, енді қаншасы қалғанын сот есептеп береді саған! Петр Александрович неге үндемейді? Дмитрий Федорович оған бөтен емес қой. Бәрің мені кінәлайсыңдар, ал Дмитрий Федорович түптеп келгенде маған берешек болып отыр, ұсақ-түйек емес, бірнеше мың берешек, барлығына қағазым бар — оның жиеніне болыса алмай отырған себебі осы! Оның думандатқан тіршілігі күллі шаһардың құлағын сарсытты емес пе! Бұрынғы қызмет істеген жерінде періштедей қыздардың басын айналдыруға бір мыңнан, тіпті екі мыңнан да төлеген; Дмитрий Федорович, мұның барлығы белгілі бізге, тіпті бүге-шігесіне дейін білеміз, мен мұны дәлелдей аламын... Әулие пірәдар, нанасыз ба, жоқ па: үйленемін деп сөз салып, абырой-атағына дәулеті сай үйдің асыл текті бикеші, өзінің бұрынғы бастығы, ержүрек полковник, ерекше еңбегі үшін семсерлі Анна орденін алған адамның сүйікті қызының абыройын аяққа басты ғой бұл, қазір ол қыз жетім, осы шаһарда тұрады, оның қалыңдығы саналады, ал бұл ант атқан, қыздың көзін бақырайтып қойып, осындағы бір сайқалға барып жүреді. Бірақ ол әйел, осындағы бір қадірменді адаммен, былайша айтқанда, жай азаматтық некеде болса да, ешкімді жанына маңайлатпады, оған бейне құдай қосқан қосағындай адал болды, өйткені оның адамгершілігі күшті. — иә-ә! Әулие пірәдарлар, оның адамгершілігі өте күшті! Ал Дмитрий Федорович осы тас қамалдың қақпағын алтын кілтпен ашпақшы, сол үшін де маған қоқиланады, менен ақша алғысы келеді, ол сайқалға қазірдің өзінде бір мыңды шашып үлгерді, сол үшін қарызға белшесінен батып болды, әйтсе де, кімнен қарыз алады дейсіздер ғой? Митя, айтайын ба, әлде айтпай-ақ қояйын ба?

— Жап аузыңды! — деп зекірді Дмитрий Федорович, — тым болмаса, мен шығып кеткенше шыдай тұр, асқан ізгілікті бикешке менің көзімше тіл тигізбе... Оны ауызға алуға сенің қалай дәтің барады, бұл масқара... Аузыңды ашпа!

Ол ентігіп кетті.

— Митя! Митя! — деп міңгірледі Федор Павлович күйгелектеп, көзіне әзер жас алып, — мұның қалай, әкеңнің ақ батасын алғың келмегені ме? Егер теріс батамды берсем қайтпексің?

— Сен арсызсың, несіне мүләйімси қалдың тағы да! — деп Дмитрий Федорович зіркілдей жөнелді.

— Мынаның туған әкесіне қалай ақырғанын естідіңдер ме! Өзгелерге қайтпек? Мырзалар, өздерің ойлап қараңдаршы: осында қолы қысқа болса да, бір қадірменді кісі бар еді; мен ойда-жоқта басына бұлт айналып, қызметінен кетуге мәжбүр болған, бірақ сотқа барып дабыра ғып жатпай, абыройын сақтап отставкаға шыққан, ақар-шақар жаны бар бір капитанды айтып отырмын. Осыдан үш жұма бұрын шарапханада біздің Дмитрий Федорович сол бейшараны сақалынан алып далаға сүйреп шығарып, менің болмашы бір ісім жөнінде жасырын сенімді өкілім болғаны үшін осы көшедегі жұрттың көзінше сабады.

— Шылғи өтірік! Сырттай қарағанда шындық, ал ішіне үңілсең жалған! — деп ызаға булыққан Дмитрий Федорович қалшылдап кетті. — Әке! Мен өзімнің теріс қылығымды ақтамаймын; иә, баршаңыздың алдыңызда кінәмді мойындаймын: мен ол капитанға айуандық жасадым, қазір сол дөкірлігіме өзім де өкінемін, тіпті соншама неге ашуланғаныма жеркенемін; бірақ сіздің капитаныңыз әлгі өзіңіз сайқал деп қорлаған ханымға барып, оны сіздің қолыңыздағы менің вексельдерімді алып, егер мен еншіме тиісті дүние-мүлікті талап етіп мазалай берсем, осы қолхаттардың көмегімен мені түрмеге тығып қоюға азғыра бастапты. Мені айналдырып алуға оны өзіңіз үйретесіз де, енді келіп мені сол ханымға көңілі кетіп жүр деп кінәлайсыз! Ол маған мұны анықтан-анық айтты, сізді келеке ғып әңгімеледі! Ал сіздің мені отырғызып қоюды көксеуіңізді, бір-ақ себебі бар: сіз ол ханымды менен қызғанасыз, ғашықпын деп оны өзіңіз айналдырып жүрсіз, маған бұл да бастан-аяқ мәлім, ол сізді тағы да күлкі қылды, — естимісің — маған барлығын сізді мазақтап күліп отырып айтып берді. Ақниет жарандарым-ау, баласын бұзықсың деп кінәлайтын әкенің сиқы міне осындай! Куәгер мырзалар, қатуланып сөйлегеніме ғапу етіңіздер, бірақ, мен мына зұлым шал сіздердің бәріңізді мұнда осы жанжалды көрсін деп жинағанын алдын ала сезген едім. Бірақ мен осында келгенде, егер ол маған татуласайық деп қолын созса, оған да кешірейін, өзім де кешірім сұрайын деп келдім! Алайда, тек мені ғана емес, өзім пір тұтқандықтан қазір тіпті есімін атауға да дәтім бармайтын аса ізгілікті бикешті де қорлағандықтан, туған әкем болса да, оның барлық зымияндық амал-айласын алдарыңызға жайып салғым келді!..

Дмитрий Федорович сөзін одан ары жалғастыра алмады. Жанары алақ-жұлақ етіп, ентіге тыныстады. Оны көріп құжырада отырғандардың барлығы абыржыды. Пірәдардан басқасы әбігерленіп орындарынан тұрды. Иеромонах пірәдарлар сұстана қарайды, әйтсе де олар қарияның бір ишара білдіруін күтетін секілді. Ал оның өңі бозарып кеткен, бірақ бұл абыржығандықтан емес-ті, оны науқасы діңкелеткен еді. Ол жымия қарап қана жалбарынатындай; терісіне сыймай кеткендердің аптығын басу үшін ол әлсін-әлі қолын көтерген болады, әлбетте, мына кикілжіңді тоқтату үшін оның қолын бір сермеуі-ақ жеткілікті еді; алайда, пірәдар олай етпеді, тағы не боларын күткісі келді ме, әлде өзіне өлі де көмескілеу бірдеңені ұғып алғысы келді ме, олардан көз алмай бағып отыр. Ақыр соңында, Петр Александрович Миусов намысына дақ түсіп, масқара болғандай сезінді.

— Мына жанжалға біздің бәріміз кінәлымыз! — деді ол қызбаланып, — бірақ, осында келгенде кіммен бас қосатынымды білсем де, ештеңе сезбеппін, бұлан боларын қайдан білейін... Мына кикілжіңді тез тоқтату керек! Мәртебелі пірәдар, илансаңыз, жаңағы айтылған істің барлық бүге-шігесін мен тіпті анық білген емеспін, оған сенгім келмейді, осында бірінші рет естіп отырмын... Әкесі бір көргенсіз әйелді баласынан қызғанады және сол сайқалмен бірігіп алып баласын абақтыға жаппақшы болады деген не сұмдық... Осы жексұрындармен бірге мені мұнда қай құдай айдап әкелді екен... Мен алданып қалдым, өзімнің басқалардан кем алданбағанымды бәріңізге айтуым керек...

— Дмитрий Федорович! — деді кенеттен Федор Павлович ащы дауыспен, — әттең өз баламсың, әйтпесе сені сол сәтте-ақ дуэльге шақыратын едім... үш қадам жерден... тапаншадан атысатын едім! Көзімді таңып тастап атысатын едім ғой шіркін! — деді ол екі аяғымен жер теуіп.

Өмір бойы көлгірсіп өтетін кәнігі суайттардың аярланғанда, дәл сол сәтте (немесе бір секундтан кейін): "Өтірік соғып тұрсың ғой, сен суайт, "қасиетті" ашуын мен ыза қысқан "қасиетті" минуттарыңа қарамастан, қазір де айлалы қулығыңа басып тұрсың ғой" — деп өзіне-өзі басу айтуға мұршасы келіп тұрса да, көңілі толқығасын шынында да тұла бойы қалшылдап, көзінен жас парлауға дейін жететін сәттері болады.

Дмитрий Федорович қабағын қарс жауып, әкесіне шүйіле қарады.

— Мен... мен, — деді ол бір түрлі баяу, байсалды үнмен, — періштедей қалыңдығыммен қол ұстасып туған үйіме оралармын, қартайған әкемді әлпештеп күтермін деп ойлап едім, оның мұндай әйелқұмар бұзық, жексұрын сайқымазақ екенін қайдан білейін!

— Дуэльге шық! — деп тағы да еліргенде шал ентігіп, аузынан сілекейі шашырап кетті. — Петр Александрович Миусов, сіз ғой жаңа сайқал деп ол әйелге тіл тигіздіңіз, ендеше, біліп қойғын, құрметтім: ондай абзал жан, одан адал, естисіз бе, — одан адал әйел, бәлкім, сіздің бүкіл әулетіңізде атымен жоқ және болмаған да шығар! Ал сен, Дмитрий Федорович, сол "сайқал" әйелге қалыңдығыңды айырбастап жіберді ғой, ендеше, сүйген қызыңды ол әйелдің басқан ізіне тұрмайды деп тапқан өзің — сендер қорласаңдар да, ол міне осындай әйел!

— Неткен ұят! — деген сөздің аузынан қалай шыққанын Иосиф пірәдар сезбей де қалды.

— Ұят, масқара! — Бағанадан бері үнсіз тұрған Калганов алабұртқан күйі айқайлап жібергенде балаң даусы дірілдеп шықты.

— Мұндай адам не үшін жер басып жүреді екен! — иықтарын бір түрлі тым жоғары көтергендіктен бүкірейіп кеткен Дмитрий Федорович терісіне сыймай бара жатқасын гүж ете түсті, — маған айтыңдаршы, мұндай залымды қара жер қалай ғана көтереді екен, бұған қалайша төзуге болады, — ол отырғандарды көзімен шолып шыққан соң қолымен шалды көрсетті. Ол бір қалыппен, баяу сөйлеген еді.

— Естисіңдер ме, тақуалар-ау, мынаның не деп тұрғанын естисіңдер ме, мынау бір күні әкесін өлтірер, — деп Федор Павлович Иосиф пірәдарға дүрсе қоя берді. — Сендердің "ұят" деген сөздеріңе қайтарған жауап бұл! Не ұят? Жан сауғалаушы иеромонах мырзалар, сол "сайқал", қайдағы бір "көргенсіз әйел", бәлкім, сендердің өздеріңнен де өткен тақуа шығар! Бәлкім, ол сүрінсе — өскен ортаның әсерінен жасында сүрінген шығар, бірақ ол "махаббатқа көп берілген ғой", ал көп сүйгенді Христос та кешірген емес пе...

— Христостың кешіргені мұндай махаббат емес... — деп қалды шыдамаған соң момын Иосиф пірәдар да.

— Жоқ, тақуалар, пайғамбарымыз дәл осындай махаббат үшін кешірген, осындай махаббат үшін! — Ал сіздер мұнда қырыққабат жеп бас сауғалағанға тақуа бола қалдық деп ойлайсыңдар! Шабақ балықты қорек етесіңдер, күніне қолдың басындай бір шабақ қана жегенге құдайды алдадық деп ойлайсыңдар!

— Сұмдық, сұмдық қой бұл! — деген дауыстар шықты құжыраның әр тұсынан.

Алайда, осынау жөн-жосықсыз ұрыс-керіс күтпеген жерден сап тыйыла қалды. Пірәдар кенет орнынан түрегелген еді. Қарияның денсаулығы үшін, сосын мыналардың барлығы үшін зәресі кетіп сасқалақтап тұрған Алеша, әйтсе де, оны қолтығынан демеп үлгірді. Пірәдар Дмитрий Федоровичке қарай жүрді, оның алдына жақындап барған соң шалдың тізесі бүгіле берді. Алеша ол әлсірегендіктен құлап бара ма деп ойлаған еді, бірақ олай емес екен. Тізерлеп тұрғаннан кейін қария Дмитрий Федоровичтің аяғына бас иіп, айқын, әдейі тағзым етті, тіпті маңдайын жерге тигізді, бұған таң қалған Алеша жерден көтеріле берген пірәдарды демеп жіберуге де үлгермеді. Шал өзінің бұл қылығына сәл ғана жылмиған болды.

— Ғапу етіңіздер! Баршаңыз да ғапу етіңіздер! — деді жан-жағына бұрылып, меймандарына бас иіп тағзым еткен пірәдар.

Таң-тамаша болған Дмитрий Федорович бір сәтке аңырап тұрып қалды: оның аяғына жығылып тағзым еткені несі? Ақырында, кенет: "О, тәңірім!" — деп айқайлап жіберген ол қолымен бетін басып, бөлмеден сыртқа қарай ұмтылды. Ұялғандарынан қарияға тағзым етіп, қоштасуға мұршасы келмеген меймандар да оның соңынан жапатармағай далаға шықты. Пірәдардың пәтиқасын алу үшін иеромонахтар ғана оның алдына барған еді.

— Оның аяққа жығылғаны несі, бұл ненің белгісі болды екен? — деп өзінен-өзі тез жуаси қалған Федор Павловичтің әңгімені қайта бастағысы келді, бірақ, оның бұл сөзді біреуге тура қарап айтуға батылы бармады. Бұл кезде олардың барлығы мінәжатхана орамынан шығып бара жатқан еді.

— Жындыхана мен жындылар үшін жауап бере алмаймын, — деді оған іле-шала зілдене жауап қатқан Миусов, — бірақ, Федор Павлович, енді сіз барған жерге, нансаңыз, ғұмыр бақи аяқ баса қойман. Бағанағы тақуа қайда екен?..

Алайда "бағанағы тақуа", яки ілкіде шүмендікіне түстікке шақырған адам өзі табыла кетті. Ол меймандар құжыраның баспалдағынан түскесін-ақ, бағанадан сол арада күтіп тұрған кісіше, бұларды қол қусырып қарсы алды.

— Құрметті тақуам, егер сіз игумен пірәдарды менің оны зор қадір тұтатынымды айта барсаңыз, сонан соң, оның дастарқанынан дәм татуды өзіме құрмет санайтыныма қарамастан, аяқ астынан тап болған бір себеппен онда бара алмағаныма мәртебелі пірәдардан мен үшін кешірім сұрасаңыз, маған керемет жақсылық істеген болар едіңіз, — деді тақуаға Петр Александрович кейіген пішінмен.

— Сонда аяқ астынан тап болған себебің — мен ғой! — деді Федор Павлович жұлып алғандай. — Тақуам естіп тұрмысың, Петр Александрович менімен бірге отырғысы келмейді, әйтпесе барар еді. Неге бармасқа, Петр Александрович, игумен пірәдардыкіне рақым етіңіз және де ішкен асыңыз бойыңызға жұқсын! Білгіңіз келсе, барғысы келмей тұрған сіз емес, мына мен. Үйіме қайтамын, қонақтап жүруге ыңғайым келмейді, үйде тамақтанамын. Менің аса сүйікті туысқаным, Петр Александрович, міне солай.

— Сізбен туыстықтан құдай сақтасын, мен сізбен ешуақытта жекжат болған емен, сіз арамзасыз!

— Қытығыңа тиейінші деп жорта айтамын, өйткені сіз менімен туыстықтан қашасыз, қалай жалтарсаңыз да мейлі, сіз маған бәрібір туыссыз, мұны мен шіркеудің кітабы бойынша дәлелдей аламын, Иван Федорович, егер барғың келсе, сен қала бер, алып кетуге кейін ат жіберермін. Ал Петр Александрович, сіз игумен пірәдардыкіне тіпті сыпайыгершілік үшін болса да баруға тиістісіз, сіз бен біздің жаңағы лайықсыз қылықтарымыз үшін кешірім сұрау керек қой...

— Шынымен-ақ кетесіз бе? Өтірік соғып тұрған жоқсыз ба?

— Петр Александрович, әлгі оқиғадан кейін не бетіммен барамын! Елігіп кетіппін, кешіріңдер, мырзалар, елігіп кетіппін! Оның үстіне күйзеліп тұрмын! Ұят екені өз алдына. Мырзалар, кейбіреулердің жүрегі — Ескендір Зұлқарнайынның жүрегіндей, екіншілерінікі — Фиделька деген күшіктің жүрегі сықылды. Менің жүрегім — сол Фидельканың жүрегіндей. Арт жағым бүлкілдеп кетті! Әлгіндей әлек-шәлектен соң түстік жеуге қалай барарсың, монастырьдың дәмі тамақтан қалай өтпек? Ұят, бара алмаймын, кешіріңіздер!

"Кім біледі, мүмкін, ол алдайтын шығар!" — деген ойдан Миусов тоқтап тұрып, кетіп бара жатқан сайқымазақтың соңынан таңырқай көз салды. Анау артына бұрылып. Петр Александровичтің қарап тұрғанын көргесін қолының ұшынан сүйіп, онымен қоштасқан болды.

— Сіз ше, игуменге барасыз ба? — деп сұрады Иван Федоровичтен келте қайырған Миусов.

— Неге бармасқа? Мені игумен тіпті кеше арнайы шақырған болатын.

Тақуасымақтың бәрін естіп тұрғанына да мән берместен, Миусов қатты кейіген күйі сөзін қайта жалғастырды.

— Қырсыққанда, түстік қонақасы құрғырға шынында да бармауға болмайтын секілді. Жөнсіз қылығымызға кешірім сұрау үшін және оған біздің кінәміз жоғын түсіндіру үшін болса да бару керек қой... Сіз қалай ойлайсыз?

— Иә, біздің кінәсіз екенімізді түсіндіру керек шығар. Бір тәуірі, онда әйтеуір әкем болмайды, — деді Иван Федорович.

— Жетпегені сенің әкең еді! Түстігі құрысын бүйткен!

Алайда, түстік ішуге бәрі бара жатқан. Тақуасымақ бұларды үнсіз тыңдап келеді. Тоғай ішімен өткенде ол игумен пірәдардың күтіп отырғанына біраз уақыт болды, сіздер жарты сағаттай кешіктіңіздер деп бір рет қана үн қатты. Оған ешкім жауап берген жоқ. Миусов Иван Федоровичке алакөздене қарап қойды.

"Түстік ішуге келе жатқанын қарашы, тіпті ойында түк жоқ! Нағыз жез маңайдың өзі, Карамазовтарда ар-ұят болушы ма еді" — деп ойлады ол.

VII

МАНСАПҚОР СЕМИНАРИСТ

Алеша өзінің пірәдар қариясын жатын орынға апарып, кереуетке отырғызды. Бұл ең қажетті жиһаздар ғана қойылған үйшік бөлме еді: тар, темір кереуетке жұмсақ төсек орнына киіз тастай салған. Бұрыштағы иконалардың алдында кішкентай биік үстел тұр, оның үстінде крест пен Інжіл жатыр. Әлсіреген пірәдар кереуетке сылқ етті; көзі жылтырап, ауыр тыныстайды. Отырғаннан кейін ол, әлденендей ойға шомғандай, Алешаға қадала қарады.

— Сен жүре бер, жарқыным, жүре бер, Перфирий қалса жетеді маған, ал сен тез бар онда. Сен онда қажетсің, игумен пірәдарға бар, меймандарын күтуге қолқабыс ет.

— Жаныңызда қалуға рақым етіңізші, — деді Алеша жалбарынышты үнмен.

— Сен онда қажеттірексің. Татулық жоқ онда. Қолқабыс етесің, бірдеңеге септігің тиеді. Шайтан азғыра бастағанда дұға оқы. Сонан соң, балам (қария оны осылай атағанды ұнататын), бір нәрсені зерделеп ал: келешекте сенің орның бұл жер емес. Мұны жадыңда сақта, жігітім. Құдай тағалам мені бақи дүниеге шақырып алғаннан кейін монастырьдан кететін бол. Біржола кет мұннан.

Алеша селк етті.

— Шошығаның не? Әзірге сенің орның бұл емес. Жасаған ием саған таупық берсін тек. Талай жерге барасың, талай жерді көресің әлі. Үйлі-баранды болуың керек, бұл парызың. Мұнда қайта оралғанша, бәрін бастан кешуге тиіссің. Атқарар ісің көп. Бірақ саған күмәнім жоқ, сондықтан да сені жіберіп отырмын. Христос жар болсын. Пайғамбарды көкірегіңде сақтасаң, ол сені қорғайды.

Қайғы-қасіретің аз болмайды, бірақ сол қайғы-қасіреттен өз бақытыңды табасың. Саған айтар өсиетім: бақытыңды қайғы-қасіреттен ізде. Жұмыстан тартынба, қажымай-талмай істе. Айтқанымды қазірден жадыңда тұт, өйткені қазір сенімен сұқбаттасып отырсам да, демім таусылуға жуық, күнім санаулы.

Алеша тағы да жыламсырап, иегі кемсеңдеп кетті.

— Мұның не сенің? — деп қария ақырын жылмиып қойды. — Дүние салғандарды жылап-сықтап шығарып салатын дүнияуи жұрттың әдеті, ал мұндағы біздер құдай жолын қуған пірәдардың бақи дүниелік болғанына қуанамыз. Қуанамыз да, оған дұға қайырамыз. Енді жүре бер, балам. Дұға оқуым керек. Кідіріп қалмай, тез бар. Ағаларыңмен бірге бол. Біреуінің емес, екеуінің де қасында болуың керек.

Пірәдар ақ батасын беруге қолын көтерді. Оның қасында қалғысы келіп тұрса да, кетпеймін деуге Алешаның дәті бармады. "Ағайым Дмитрийге тағзым еткеніңізді қалай түсінуіміз керек?" — деп сұрағысы да келді, бұл сөздер тілінің ұшына да үйірілді, бірақ аузын ашуға батылы бармады. Мүмкін болса, мұны пірәдардың өзі сұратпай-ақ түсіндіретінін ол білетін еді. Егер ол түсіндірмесе, оның соны жөн көргені. Ал қарияның бұл қылығыңа Алеша қатты қайран болған, сол тағзым етудің бір құпия мәні барына ол ойланбай-ақ сенген. Оның құпия мәні де, бәлкім, тіпті сұмдық мәні де болуы мүмкін. Игумендікіндегі түстік қонақасы басталғанша монастырьға жетіп үлгеру үшін (әрине, тек дастарқан басында қызмет ету үшін ғана) мінәжатхана орамынан тез шыға бергенде жүрегі сыздап сала берген ол кілт тоқтай қалды: пірәдардың санаулы ғана күнім қалды деген сәуегейлігі тағы да құлағына келді оның. Пірәдардың сәуегейлігі, оның үстіне сондай керемет дәлдікпен болжағаны қалайда күмәнсыз орындалуға тиісті еді, Алеша бұған кәміл сенетін. Бірақ, ол өлген соң бұл қайтпек, оның дидарын көрмей, даусын естімей қалай жер басып жүреді? Сонсоң, кеткенде қайда бармақ? О тәңірім, жылама дейді, монастырьдан кет дейді! Алеша дәл бұлайша көптен бері мұңайған жоқ еді. Ол құжыраларды монастырьдан бөліп тұрған тоғайдың ішімен тез жүрді, еңсесін басқан бес батпан ойдың әсерінен сүрлеу жолдың екі қапталындағы жүз жылдық зәулім қарағайлардан көз алмай келеді. Баратын жері онша алыс емес, не бары бес жүз қадамдай ғана. Бұл мезгілде біреу-міреу қарсы ұшырасар деп ойламап еді, жолдың алғашқы бұрылысында-ақ Ракитин кездесе кетті. Біреуді күтіп тұрғанға ұқсайды.

— Мені күтіп пе ең? — деп сұрады Алеша онымен қатарласа беріп.

— Нақ сені күтіп тұр едім, — деп күлімсірей жауап берді Ракитин. — Игумен пірәдардыкіне асығып барасың ғой. Білем; ол үйде бүгін қонақасы. Бірде архиерей мен генерал Пахатовты қонақ қылып еді ғой, есіңде ме, содан бері мұндай мол дастарқан болған жоқ. Мен онда бармаймын, ал сен бар, тұздық әкеп беріп тұрасың. Алексей, сен маған мынаны айтшы: ілкідегі көрген түсіміздің мәні неде? Сенен осыны сұрайыншы деп едім.

— Ол қандай түс?

— Сенің ағаң Дмитрийге тағзым еткенін айтам. Тіпті маңдайын жерге соқты ғой!

— Зосим пірәдарды айтамысың?

— Иә, Зосим пірәдарды.

— Маңдайымен деймісің?

— А, дөрекі сөйлегенімді қарашы! Мейлі, дөрекі-ақ болсын. Сонда бұл түстің мәні неде?

— Оның мәнін өзім де білмеймін, Миша.

— Ол саған мұны түсіндірмейтінін өзім де біліп едім. Әрине, мұнда керемет дерлік ештеңе жоқ, әманғы жай бір игі ниетті зердесіздік шығар. Қасақана істеген айласы-дағы. Шаһардағы тақуасыған монтаныларға жақсы болды: олар "Бұл түстің мәні, тегі, неде болды екен?" — деп гуілдесіп бүкіл губернияға жаяды енді. Меніңше, шалың шын сәуегей: ол бір қылмысты күні бұрын сезген болу керек. Сіздің үйден өлексе иісі шыға ма қалай.

— Сен қайдағы қылмысты бықсытып тұрсың?

Ракитин бірдеңені айтқысы келіп ынтығып тұрған секілді.

— Сендердің үйлеріңде бір қылмыс болмай қалмас, сірә. Сенің ағаларың мен бай әкеңнің арасында болады ол қылмыс. Зосим пірәдардың соны мегзеп маңдайымен жерді соққан себебі осы. Содан кейін барлығы: "Аһ, мұны әулие пірәдар алдын ала болжап еді ғой", — десіп даурыға бастайды, — ал оның маңдайымен жер соққанында қандай сәуегейлік бар? Жоқ, бұл, былайша айтқанда, ишара, тұспал деп, тағы бірдеңелерді айта бастайды! Мадақтап-мадақтап қылмыстың боларын күні бұрын сезді, қылмыскерді көрсетті деп өзін-өзі иландырды. Диуаналардың шарапханаға шоқынып тұрып, мінәжатханаға тас лақтыратын дағдысы емес пе. Сенің шалың да солай: тақуаны таяқпен қуып, кісі өлтірушінің аяғына жығылады.

— Қандай қылмыс ол? Кісі өлтірушің кім? Сен өзің не деп тұрсың? — Алеша қалшиып қалды, Ракитин де тоқтап тұрды.

— Қандай деймісің? Неғып білмей қалдың? Бәс тігуге бармын, сен өзің де осы жайында ойлағансың. Сен қызықсың: әманда екі орындықтың ортасына барып отырсаң да, шындықтан айнымайсың. Алеша, саған осындай ой келді ме, жоқ па, осыған жауап берші?

— Ойлағаным рас, — деді Алеша ақырын ғана. Бұл жауапқа тіпті Ракитиннің өзі сасып қалды.

— Не дедің? Сенің де солай деп ойлағаның ба? — деп айқайлап жіберді ол.

— Мен бе... қалай десем екен, — деп міңгірледі Алеша, — сен жаңа қайдағы бір қылмыс жайында таңғаларлық әңгіме бастадың, сонсоң өзім де солай ойлайтындай көрінді маған.

— Көрдің бе (сен мұны айқын білдірдің), көрдің бе? Бүгін сен әкең мен ағаң Митенькаға қарап отырып, қылмыс жасалатын шығар деп ойладың, солай емес пе? Демек, менің қателеспегенім ғой?

— Сабыр ет, сабыр ет, — деп абыржыған Алеша оның сезін бөліп жіберді, — мұны сенің қайдан білетініңе таңым бар?.. Бұның сені осыншама мазалаптыны неліктен, осыны айтшы алдымен.

— Екі сауалың екі бөлек, бірақ, орынды сұрақтар. Сондықтан әрқайсысына жеке-жеке жауап берейін. Қайдан білесің дейсің бе? Егер мен бүгін сенің ағаң Дмитрий Федоровичті кенет бүкіл болмыс-бітімімен, қаз-қалпында бірден түсінігі ұқпасам, ештеңе білмес те едім, әрине. Қайсыбір жалғыз ғана қасиетінен оны қапысыз таныдым. Ондай өте адал, бірақ әйелжанды адамдардың әсте аттап етуге болмайтын бір қасиетті шегі бар. Аттап өтсе-ақ болды, ол туған әкесіне пышақ салудан да тайынбайды. Ал әкесі маскүнем, әулекіленген бұзық, ынсаптылық пен ұстамдылық дегенді ғұмыр бақи білмеген адам, демек, ә десе мә деп ұстаса кетеді де, екеуі бірдей жарға құлайды...

— Жоқ, Миша, олай емес, егер тек осы ғана болса, онда сен мені қуанттың. Бірақ, іс оған жетпейді.

— Ал сен неге, дірілдеп кеттің? Немене, бірдеңе білуші ме ең? Мейлі, Митеньканы адал-ақ дерлік (ол ақымақ болса да адал), бірақ ол — әйел жанды. Оның ішкі жан-дүниесінің бар мәні бір сөзбен айтқанда осы. Оның бұл арамза әйел жандылығы бұзық әкесінен ауысқан. Алеша, менің саған таңым бар: сен қалай ғана періште боп тұрғансың? Сен де Қарамазовтардың бірі емессің бе! Сендердің әулетіңде әйел жандылық сүйекке сіңген дерт қой. Енді міне әйел жанды қаны бір үш адам... етігінің қонышына қанжарын тығып алып бірін-бірі аңдуда. Бір қазанға қошқардың үш басы түгіл екі басы да сыймайды, ал сен, бәлкім, төртінші боларсың..

— Сен ол әйел жөнінде қателесесің. Дмитрий оны... жек көреді, — деп күбірледі Алеша бір түрлі тітіркеніп тұрып.

— Грушеньканы ма? Жоқ, бауырым, жек көрмейді. Жек көрсе, өзінің қалыңдығын оған айырбастап жіберер ме еді. Бұл арада... бұл арада, бауырым, сенің ақылың жетпейтін бірдеңе бар. Еркек қайсыбір перизатқа, әйел мүсініне, немесе тіпті сол сұлу мүсіннің бір мүшесіне ғашық болмасын де (мұны әйел жанды адам түсінеді), ғашық болды-ақ құрыды дей бер: онда сол әйел үшін ол өзінің балаларын да береді, атасы мен анасын да, Ресейді, Отанын да сатады, адал бола тұра — ұрлыққа бас тігеді, қойдан жуас момын бола тұра — пышақ салады, сенімді бола тұра — сатып кетеді. Тіпті әйел аяғының жыршысы Пушкиннің өзі де өлеңдерінде сиқыр аяқтарды жырлаған ғой; өзгелері әйел аяғын жырламайды, бірақ сиқыр аяқтарға тітіркенусіз қарай да алмайды. Бұл арада гәп тек аяқта емес... Бұл арада, бауырым, ұнатпаудың жәрдемі шамалы, ол Грушеньканы тіпті жек көрсе де мейлі, мұның еш септігі жоқ. Ұнатпаса да безе алмайды.

— Мен мұны түсінем, — деп қойып қалды Алеша абайсызда.

— Солай ма? Демек, ә дегеннен түсінемін деп өзің мойындасаң, онда сенің шынында да бірдеңені ұққаның, — деді Ракитин оны табалап. — Сен абайламай айтып қалдың, аузыңнан қапияда шықты. Бұл мойындауыңның құндылығы да сонда: демек, бұл саған таныс әңгіме болды ғой, бұл жайында ойланғансың ғой, әйел жандылық сенің де көкейіңе ұялай бастаған ғой. Мен сені періште деп жүрсем! Сен, Алешка, қой аузынан шөп алмассың, сен пәксің, бұған қарсылығым жоқ, бірақ, мен момын болсаң да талай нәрсені ойлап, талай сұмдықты біліп үлгергенсің! Періште болсаң да талай өткелектен өткенсің, — мен мұны көптен бері байқап жүрмін. Сен нағыз Карамазовсың, сен әбден Карамазов болып алғансың — демек, тұқымыңа тартқаның ғой. Әкеңе тартып әйелжанды, шешеңе тартып диуана болғансың. Неге дірілдеп кеттің? Әлде мен шындықты айттым ба? Білесің бе, Грушенька маған: "Сен оны (яки сені) ертіп келші, мен оның үстіндегі шұбатылған бешпентін сыпырып бір көрейін", — деді. Қайтсең де оны ертіп келші деп қалай жалынғанын көрсең! Ол саған осыншама неліктен құмарта қалды екен? — деп қайран қалдым. Білесің бе, ол да бір ғажап әйел ғой!

— Тағзым ет оған, бармаймын деп айтты де, — Алеша қылымси күлімсіреді. — Михаил, бастаған екенсің, бүкпелемей толық айт, менің ойымды кейін естисің.

— Бүкпелейтін ештеңе жоқ, бәрі айқын. Мұның бәрі, бауырым, ескі әуен. Егер сен әйел жанды болып шықсаң, онда сенімен жатыры бір Иванға не жорық? Ол да Карамазов қой. Карамазовтар әулетінің қанына сіңген қасиет — сендердің бәрің әйел жандысыңдар, ашкөзсіңдер, диуанасыңдар! Сенің ағаң өзі атеист бола тұрса да, діни мақаласымақтарын адам түсінбейтін бір ақымақтық ниетпен әзірше қылжақтап басқызып жүр және де осы арамзалығын өзі мойындайды — сенің ағаң Иван, міне, осындай. Сонан соң, ол Митяның қалыңдығын өзіне қаратып алмақшы, сірә, бұл мақсатына да жететін шығар. Бұған ағасының өзі келіссе, қалыңдығын інісіне ысыра салып, өзі тезірек Грушенькаға бауыр басқысы келіп тұрса қайтсын. Тағы бір жадыңда сақтайтын нәрсе, осының бәрі риясыздықпен, ақ көңілден істеледі. Түбіңе жететін міне осындайлар! Осыдан кейін сендерді түсініп көре өзінің арамзалығын өзі мойындайды да, арамзалыққа өзі бас тігеді! Тыңдай бер, қызығы әлі алда: енді Митеньканың жолына қақбас әкесі кесе көлденең тұр. Грушенькаға көңілі құлағандықтан, ол шал алжасуға айналған, оны көргенде аузынан сілекейі шұбырады. Ілкіде ол құжырада неге жанжал шығарды дейсің? Тек қана сол үшін, Миусовтың оны қайдағы бір сайқал дегені үшін ғана еліріп түрегелді. Кәдімгі мауыққан ата мысық. Осыған дейін Грушенька тиісті ақысын алып, оған көмектесіп келген еді, ал енді шалың бірдеңенің иісін сезгеннен кейін тіпті құтырынып кетті, олай етейік, бұлай етейік деп, — мұнысы адал ұсыныс емес, әрине, оның басын айналдыра бастады. Ендеше, осы жолда әкесі мен баласы жағадан ұстасатын болар. Ал Грушенька анаған да, мынаған да ыңғай білдірмей, бұлаң құйрыққа салып, екеуін де арбап, мазақ етіп жүр, қайсысы тиімдірек болады деген ішкі есебі де бар. Өйткені шалдан қыруар ақша түсіруге болады, бірақ, ол үйленуге дәмеленбейді, ақырында, бәлкім, әбден жәйттеніп алып, әмиянын ашпай қоюы да мүмкін. Олай болған күнде Митенька да әжетке жарап кетеді; әрине, оның ақшасы жоқ, бірақ, мұның есесіне ол үйленеді. Иә-ә, ол үйлене алатын жігіт! Алайда, оның бай қалыңдығы, полковниктің қызы, айдай ару, ақсүйек Катерина Ивановнаны тастап, кәрі көпес, азғын мұжық, дуан басы Самсоновтың бұрынғы ашынасына үйленуінің ақыры не болар екен; мұның ақыры шынында да бір қылмысқа апарып соқтыруы ғажап емес. Сенің Иван ағаңның күтетіні осы, егер бұлай болып шықса, оның көктен тілегенін жерден бергені дей бер: өзі ғашық боп жүрген Катерина Ивановнаға қолы жетеді, сөйтіп оның алпыс мыңы мұның қалтасына келіп түседі. Ол сықылды елеусіз, жалаңбұт кісіге бір жолға аз дүние емес бұл.

Сосын мынаны да миыңа салшы: ол Митяны ренжітпейтіні былай тұрсын, қайта оның өзін өле өлгенше өзіне қарыздар етеді. Өткен жұмада трактирде сыған әйелдерімен бірге шарап ішіп мас боп отырып қалыңдығы Катенькаға өзінен гөрі ағасы Иванның лайық екенін өзі айқайлап айтқан болатын — мұны мен анық білемін. Ал Иван Федорович сияқты сырбазға, сайып келгенде, Катерина Ивановнаның өзі де, әрине, кет әрі болмайды, ол қазірдің өзінде екеуінің арасында толқулы. Бәрің бірдей осыншама қошеметтейтіндей сол Иван сендерді немен сұқтандырып қойды? Ал ол көктен тілегенімді жерден беріп жатса, тәңіріме неге риза болмайын деп сендерге мұртынан күледі.

— Осының бәрін сен қайдан ғана білесің? Бұлайша пайымдауға қандай дәлелің бар? — Кенет қабағын түйген Алеша сұрақты тік қойды.

— Онда сен өзің неге сұрайсың, менің жауабымнан күні бұрын неге қорқасың? Шындықты айтқаныма өзің келіскенің бе?

— Сен Иванды ұнатпайсың. Ол ақшаға қызықпайды.

— Әһ, қайдам? Ал Катерина Ивановнаның сұлулығын қайтесің? Алпыс мың қызығарлық нәрсе болғанмен, бұл арада гәп тек ақшада ма екен.

— Иван ұсақшыл емес. Ол мыңдаған ақшаға да қызықпайды. Оның іздейтіні ақша да, тыныштық та емес. Ол, бәлкім, жан азабын аңсайтын шығар.

— Тағы да қандай жұмбақ? Сендер-ақ... осы ақсүйектер-ақ!

— Еһ, Миша, сен білмейсің, оның жаны мазасыз, ақыл-парасаты бұғаулы емес пе. Оны шешімі табылмай қойған бір үлкен ой мазалай береді. Ол миллиондаған ақшаға қызықпайтын, тек өзінің жанын жеген ойдың шешімін таппай тыным көрмейтін адамдардың бірі.

— Алешка, бұл сөзің әдеби ұрлық қой. Сен пірәдарыңның айтқанын өңін айналдырып қайталап тұрсың. Дегенмен, Иван сендерге бір қиын жұмбақ қойды ғой, ә! — деп Ракитин ызалана айқайлап жіберді. Оның тіпті сұрқы бұзылып, аузы қисайып кетті. — Бірақ шешуге тұрмайтын, ақымақтық жұмбақ онысы. Өзің ойланып көрші, — түсінесің. Мақаласы ақылға қонбайтын, кісі күлерлік бірдеңе. Бағана оның зердесіздік теориясын естідің бе: "Адам жаны мәңгі өлмейтін болмаса, онда ізгілік те болмақ емес, демек, не істесең де ықтиярың" (айтпақшы, ағаң Митеньканың: "Мынаны жадымда сақтайыншы!" — деп қалай айқайлап жібергені есіңде ме.). Арамзалардың жанына жағатын теория ғой... Менің жыным келеді, бұл ақымақтық... арамзаларға емес, "шешілмес терең ойлы" мектеп бөспелеріне лайық. Нағыз мақтаншақтық, бірақ, мәні ап-айқын: "Бір жағынан, мойындамасқа болмайды, ал екінші жағынан — мойындамау мүмкін емес!" Оның бүкіл теориясы — арамзалық! Тіпті адам жанының мәңгі өлмейтіндігіне сенбеген күнде де адамзат баласы ізгілік үшін өмір сүруге өзінің бойынан күш-қуат таба алады. Бостандыққа, теңдікке, бауырластыққа деген сүйіспеншіліктен табады...

Қызынып алғандықтан Ракитин енді өзін-өзі ұстай алмауға айналған-ды. Алайда ол, бір нәрсе есіне түскендей, кенет тыйылды.

— Ал, жетер енді, — деп ол бұрынғыдан да қылымси күлімсіреді. — Сен неге күлесің? Мені пасық деп ойлайсың ба?

— Жоқ, сені пасық деп ойлау қаперіме де кірген жоқ. Сен жылпоссың, бірақ... қайтесің, мен түсінбей қалып күлдім. Миша, тызалақтап қалуың мүмкін, әйткенмен айтайын. Тым елігуіңнен Катерина Ивановнаға сен өзің ғашықсың, мен мұны, бауырым, көптен бері сезіп жүрмін, сенің Иванды ұнатпайтының осыдан. Сен одан қызғанасың ғой, солай емес пе?

— Мүмкін, оның ақшасын да қызғанатын шығармын? Мұны неге айтпайсың?

— Жоқ, ақша жайында дәнеңе демеймін, сені ренжітіп қайтемін.

— Сен өзің айтып тұрған соң сендім, әйтсе де, сенің сол Иван ағаңды қойшы! Оны Катерина Ивановнасыз да өлердей жек көруге болатынын ешқайсың түсінбейсің. Міне қызық, сонда мен оны не үшін жақсы көруім керек! Оның өзі ғой мені жамандап жүрген. Ендеше, оны жамандауға менің неліктен хақым жоқ?

— Мен оның сені я мақтап, я даттап бірдеңе дегенін еш уақытта естіген емен; ол сен жайында ештеңе демейді.

— Ал мен бұрнағы күні Катерина Ивановнаныкінде ол мені жерден алып жерден салыпты деп естідім, — сіздің пақырыңызды оның қалай келістіргенін енді өзіңіз шамалай беріңіз. Осыдан кейін, бауырым, кімнің кімді қызғанатынын — мен қайдан білем! Егер ол ең таяу уақытта архимандриттікке көңілі толмап, діни жолға түсуден бас тартса, онда қалай да Петербургке барып, бір қалың журналда және де қалай да сын бөлімінде қызмет істейтін болады, он шақты жыл бұрқырап жазғаннан кейін журналды, ақыр соңында, өзінің атына түсіріп алады деп сыртымнан тон пішіпті. Содан кейін журналды қайтадан шығара бастайды және де қалай болғанда да либералдық, атеистік бағытта, социалистік сарынмен, керек десеңіз социализмнің болар-болмас жылтырағымен шығарады, бірақ, сақ құлақ болады, яки, шын мағынасында, оларға да, бұларға да бірдей көрініп, ақымақтарды алдайтын болады депті.

Ағаңның ойынша, менің мансап қуған қимыл-әрекетім былайша тынбақ: журналға жазылудан түскен қаржыны банктегі ағымдағы есепке емін-еркін аудара беруіме, кейіннен редакцияны сонда көшіріп апару, ал қалған қабаттарына пәтерге кісі жіберу үшін Петербургте дағарадай үй салғызып болғанша сол ақшаны бір жәйттің ақылымен айналымға жіберуіме социалистік сарын, тегі, әсте кедергі жасамайды. Тіпті ол үйдің салынатын орнын да белгілеп қойыпты: Неваға салынатын Жаңа Тас көпірдің қақ аузы; Петербургте Литейная жағынан Выборг жағына өтетін осындай бір жаңа көпір салу жобаланып жатыр деседі ғой...

— Аһ, Миша, қара да тұр, сенің осы айтқаныңның барлығы, бәлкім, бірі де қалмай іске асады әлі! — Алеша шыдамаған соң көңілдене күліп, айқайлап жіберді.

— Алексей Федорович, сіз мысқылдауға айналдыңыз ғой.

— Жоқ, жоқ, жай әзілдегенім ғой, ғапу ет. Менің ойымда мүлде басқа нәрсе. Алайда, мынаны айтшы: ол әңгімені осындай бүге-шігесіне дейін саған кім жеткізе алады, сен мұны кімнен естуің мүмкін. Ол сені әңгіме етіп жатқанда Катерина Ивановнаныкінде болған жоқсың ғой?

— Менің болмағаным рас, бірақ, оның есесіне Дмитрий Федорович болды, ал мен барлығын Дмитрий Федоровичтің аузынан өз құлағыммен естідім, яки, егер білгің келсе, ол мұны тіке маған айтқан жоқ, Дмитрий Федорович басқа бөлмеде осының бәрін баяндап жатқанда, Грушеньканың жатын бөлмесінен шыға алмай, ол кеткенше сонда тығылып отырғанымда, әлбетте, амалсыздан естуіме тура келді.

— Аһ иә, ұмытып барады екем ғой, ол қыз саған туыс емес пе еді...

— Қайдағы туыс? Грушенька туыс па маған? — Алабұртқан Ракитин айқайлап жіберді. — Сен, немене, есіңнен адасқаннан саумысың? Миың ашыған ба?

— Не? Әлде туыс емес пе? Қайдам, мен солай деп естіп ем...

— Сенің мұны қайдан естуің мүмкін? Жоқ, Карамазов мырзалар, сендер жеті атамыздан ақсүйекпіз және әйгілі ақсүйекпіз деп кісімсінесіңдер, сонда қалай, әкелеріңнің бір кезде бөтен үйдің дастарқанынан тамақ асырап, сайқымазақ боп жүргенін ұмытқандарың ба. Жарайды, мен поптың баласы-ақ болайын, сендердей ақсүйектермен салыстырғанда түкке тұрмай-ақ қояйын, бірақ, мені осыншама мазақтап, беталды қорлағандарыңа не жөн. Алексей Федорович, менің де намысым бар. Мен Грушенька секілді жәләп қызға туыс бола алмаймын, бұны ұғып алыңыз!

Ракитин буырқанып тұрған.

— Құдай үшін ғапу етші, бұлай боларын білмей қалғаным, сонсоң оны сенің жәләп дегенің қалай? Неғып... ондай болды екен? — деді лезде қызарып кеткен Алеша. — Қайталап айтам, ол қыз сенің туысың деп естіп ем. Оның үйіне сен жиі барасың ғой, сонсоң онымен ешқандай ашыналығым жоқ деп маған өзің айтқансың... Сен оны мұншама жек көрер деп ойлаған жоқ ем! Ол қыз шынымен сондай болғаны ма?

— Оның үйіне барып жүрсем, мұның бір себебі болғаны ғой, онда сенің не шаруаң бар. Ал туыстыққа келсек, сенің ағаң немесе әкеңнің өзі ол қызды менен гөрі саған туыс етіп жүрмесін. Міне келіп те қалдық. Сенің ас үй жаққа барғаның жөн шығар. Әй! Анау не, мұнда не боп жатыр өзі? Әлде кешігіп қалдық па? Түстік қонақасының мұншама тез бітуі мүмкін бе? Әлде Карамазовтар тағы да лаңдатты ма екен? Тегі, солай болар. Әне сенің әкең, оның соңында Иван Федорович келеді. Игумендікінен сытылып шыққан түрлері ғой. Әне Исидор пірәдар олардың артынан бірдеңе деп баспалдақтан айқайлап тұр. Сенің әкең де адуындап, қолын сермейді, тегі, ұрсысқан болар. Мәссаған, әне Миусов та күймесімен қозғала берді, көріп тұрсың ба. Әне помещик Максимов та зырлап келеді — жанжал болған ғой; демек, жылы-жұмсақтан құрамай қапқан! Игуменді сабап кетпеді екен өздері? Әлде бұлар таяқ жеді ме екен? Сөйтсе ғой, шіркін!..

Ракитин бекерге таңырқамаған. Шынында да жанжал болған еді, құлақ естімеген, күтпеген жанжал шыққан. Барлығы "шабыт үстінде" бұрқ ете түскен-ді.

VIII

ЖАНЖАЛ

Миусов пен Иван Федорович Игуменнің табалдырығынан аттар алдында Петр Александрович ілкіде бекер-ақ ашу шақырғанына өзінен-өзі ұялды; бұл аса инабатты һәм сыпайы кісінің қалай дегенмен әдептен аспау керек еді деп іштей опынғаны еді. Федор Павлович секілді оңбағанды шын жек көрсем, пірәдардың құжырасында сабырлылық сақтап, сыр білдірмей отыруым керек еді ғой, ал менің қараптан қарап соншама күйіп-піскенімді не деп ойлады ол ішінен. "Әйтсе де, бұл арада тақуалардың ешқандай жазығы жоқ, — деп түйді ол ақыры игумен үйінің баспалдағында тұрып, — ал егер мұнда да инабатты жандар жиналса (анау игумен Николай пірәдар да ақсүйек қой деймін), онда неліктен солармен бірге сұлу-сыпайы, жайдары, жарқын отырмасқа?.. Ешкіммен сөз таластырмаймын, керек десең тіпті құптай берем, сыпайыгершілікпен арбап аламын, сонсоң... ақыры, анау Эзоп, анау сайқымазақ, анау Пьеро менің теңім емесін, басқалармен бірге мен де ұрынып қалғанымды оларға дәлелдеп беремін..."

Петр Александрович орманнан ағаш кесу, өзеннен балық аулау төңірегіндегі дау-дамайды (мұның бәрі қай жерде болып жатқанын оның өзі де білмейтін), тіпті әуре-сарсаңға да татымайтындықтан, біржола, мәңгі-бақиға, бүгіннен қалдырмай тоқтатып, өзінің монастырьға қоятын талаптарынан бас тартуға ұйғарды.

Бұлар игумен пірәдардың дастарқан жайылған бөлмесіне кірген кезде оның осынау ізгілікті пиғылдарының бәрі онан сайын орныға түскен еді. Айтқандайын, игуменнің үйінде бөлек асхана жоқ-ты, өйткені мұнда шындығында екі-ақ, бөлме болатын, бірақ, олар пірәдардың құжырасындағыдан әлдеқайда кең әрі қолайырақ еді. Үй ішінің жиһаздалуында да алабөтен ерекшелік жоқ-ты: былғарымен қапталған, жиһаз сонау жиырмасыншы жылдарда қызыл ағаштан ескі үлгімен жасалған нәрселер; тіпті едені де боялмаған; оның есесіне барлығы да мұнтаздай таза, терезелердің алдына көптеген қымбат гүлдер қойылған; бірақ, дәл осы сәтте бәрінен де ғажабы, әлбетте, мол дастарқанды, әйтсе де, мұнда да ағыл-тегіл ештеңе байқалмайды: аппақ дастарқан үстінде — жылтыраған ыдыс-аяқ, былқылдаған нанның үш түрі, екі шөлмек шарап, монастырьдің екі шөлмек ғажап балы мен осы маңға түгел әйгілі екі үлкен құмыра квасы ғана. Арақ атымен жоқ. Кейіннен Ракитин айтқандай, бұл жолы түстік бес түрлі тағамнан әзірленіпті: сүйрік сорпасы мен балық самсасы; сонан соң дәмдеп, ерекше, былбыратып пісірген балық; одан кейін қызыл балық котлеті, балмұздақ пен компот, ақырында, блан-мапже тәрізді кисель. Ракитин шыдамағасын игуменнің ас үйіне әдейі барып, сондағы таныстарынан осының бәрін сұрап біліп алыпты. Оның кез келген жерде тамыр-танысы болатын, қайда барса да бірдеңені сұрап біліп жүретін әдеті бар-ды. Жүрегі тым албырт, қызғаншақ-ты. Ол өзін әжептәуір қабілеттімін деп санайтын, бірақ қара басын дәріптеуге келгенде сол азын-аулақ қабілетін жөнсіз асырып көрсетуге тырысатын еді. Ол өзіміз қандай да бір қайраткер болатындығына күмәнданбайтын; бірақ, оған тым үйірсек Алешаны мазалаған нәрсе — досының арамдығы мен осы арамдығын оның мүлде сезбейтіндігі, кайта керісінше, біреудің үстеліндегі ақшасына тимейтіндігін білгенге — мұны асқан адалдықтың белгісі деп санайтындығы болды. Бұл арада Алеша ғана емес, тіпті өзге біреу де ештеңе істей алмас еді.

Ракитин елеусіз көптің бірі болғандықтан қонақасына шақырылған жоқ, оның есесіне Иосиф пірәдар мен Пансий пірәдар, олармен бірге тағы бір иероманах шақырылған. Петр Александрович, Қалғанов пен Иван Федорович келгенде олар асхана бөлмесінде игуменді күтіп тұрған. Былайырақта помещик Максимов та тұр. Игумен пірәдар меймандарын қарсы алуға бөлменің ортасына қарай шықты. Ол биік бойлы, арық, ақшулан қара шашты, тұнжыраған, сопақ бет, тәкәппар жүзді, әлі де күш-қуаты қайтпаған шал болатын. Игумен үнсіз бас изеп қана амандасты, бірақ, меймандар бұл жолы оның пәтиқасын алу үшін алдына жақын барды. Миусов тіпті оның қолынан тәуеп етуге ыңғайланып еді, алайда, игумен қолын тез тартып алған соң ол сүйе алмай қалды. Оның есесіне Иван Федорович пен Калганов риза болып қалды, яки оның қолынан аңқылдаған ақ көңілден, қарапайым халықша шөп еткізіп сүйіп пәтиқасын алып үлгерді.

— Мәртебелі пірәдар, — деп бастады ыржиып күлген Петр Александрович маңғазсыған, қошеметшіл үнмен, — бізбен бірге жол серігіміз Федор Павловичті де дәмге шақырып едіңіз, бірақ, ол келе алмады, бұл үшін сізден кешірім сұрауға тиістіміз; тегі, бір себебі болу керек. Қасиетті пірәдарымыз Зосиманың құжырасында ол өзінің туған ұлымен екі арадағы баянсыз дау-дамай жөнінде қызулықпен артық кетіп қалғаны... былайша айтқанда, мүлде лайықсыз сөздер аузынан шығып кеткені... Бұл жайында, мәртебелі пірәдар, сізге мәлім болуға тиіс (ол иеромонахтарға көз салып қойды). Сондықтан, өз кінәсін өзі түсініп және бұған шын ниеттен опынып, қатты ұялғанынан мұнда келе алмайтын болды да, бізден — менен және өзінің баласы Иван Федоровичтен — сіздің алдыңызда лайықсыз қылығына шын өкінетінін, кінәсін мойындап, райдан қайтатынын білдіруді өтінген еді. Қысқасы, ол кейіннен бұл ағаттығының өтеуін табармын деп үміттенеді және солай еткісі де келеді, ал қазір сіздің пәтиқаңызды тілеп, болған жайды ұмытуды өтінеді...

Миусов тына қалды. Соңғы сөзіне дейін төкпелетіп өткеніне өзіне өзі разы болғаны сондай, осыған дейінгі көңіл кірбіңінің ізі де қалған жоқ. Ол адамзат баласын тағы да жан-тәнімен және шын сүйетін болды. Оның сөзін маңғаздана тыңдаған игумен басын сәл ғана иіңкіреп жауап қатты:

— Ол кісінің келмегені өкінішті-ақ. Дастарқан басында бұйырған дәмді бірге тата отырып, біз оны қалай ұнатып кетсек, бәлкім, ол да бізді солай жаратып қалар ма еді, қайтер еді. Ал енді, мырзалар, дәмге рақым етіңіздер.

Ол иконаның алдына барып, дауыстап дұға оқи бастады. Жиналған адамдардың бәрі басын төмен салып тұрды, ал помещик Максимов тіпті алабөтен ықылас білдіргенсіп, екі қолын жайған күйі алға шығыңқырап тұрды.

Міне дәл осы сәтте Федор Павлович өзінің соңғы құйтырқысын шығарды. Айта кеткен жөн, ол шынында да кетіп қалмақшы болған еді, өйткені пірәдардың құжырасындағы масқара қылығынан кейін, бейне түк болмағандай, игумендікіне түстік қонақасыға шынында да бара алмайтындай сезінген. Бүйткенде ол өзінің қылығына соншалықты қатты ұялып, өзін-өзі кінәлаған жоқ-ты; бәлкім, тіпті керісінше болған шығар; дегенмен, ол қонақасыға барудың ретсіздігін түсінген. Бірақ, ол мейманхана баспалдағының алдына келіп тоқтаған салдырлаған тарантасына отыра беріп кенет тоқтай қалды. Пірәдардың құжырасында қайтқан сөзі есіне түсіп кеткен еді. " Жұртпен жақындассам-ақ, дүниеде менен оңбаған кісі жоқтай, бәрі маған сайқымазақ деп қарайтындай көрінеді де тұрады, сонан соң, олай болса, қазір сайқымазақтың қандай болатынын көрсетейін, сендердің қаңқу сөздеріңнен қорықпаймын, өйткені сендердің бәрің менен де жаман оңбағансыңдар!" — деп кірісіп кеп кетемін. Ол өзінің сұмпайылығы үшін әлгілердің бәріне қысастық жасап қалғысы келді. Енді ол ертеректе, бірде, өзіне: "Сіз пәленшекеңді не үшін жақтырмайсыз?" — деген сауал қойылғанын кенет есіне түсірді. Онда Федор Павлович сайқымазақ арсыздығына бағып былай деп жауап берген еді: "Не үшін бе: рас, ол маған ешқандай жамандық қылған жоқ, бірақ, оның есесіне мен бір нағыз оңбағандық жасадым ғой оған, осыдан кейін өзімнің осал сұмпайылығым үшін оны жек көріп кеттім". Осы жауабын есіне алған ол бір сәтке ойға батып тұрып, ақырын, зілмен мырс етті. Жанары алақ-жұлақ етіп, тіпті еріндері дірілдеп кетті. " Бір істі бастаған екем, солай бітіруім керек қой" — деп ұйғарды ол кенеттен. Оның осы сәттегі көкейкесті сезімін: "Енді өзімді бәрібір ақтай алмаймын, ендеше, ар-ұятты қоя тұрып, олардың бетіне тағы бір неге түкірмеске: білесіңдер ме, сендерден ұялып жатқан мен жоқ! — деген сөздермен білдіруге болар еді. Ол көшірге осы арада тоса тұр деп тапсырды да, өзі шапшаң басып монастырьға оралып, тура игумендікіне барды. Өзінің не істейтінін анық білген жоқ, бірақ, ол енді өзін-өзі ұстай алмайтынын сезді — сәл түртіп қалса-ақ бір оңбағандықтың ақырғы шегіне жетпей тоқтамайтыны айқын еді, әйтсе де, ол қандай да бір қылмыс жасауға немесе сотқа тартылуы мүмкін теріс қылық көрсетуге дейін жетпейді. Бір ғажабы, жазаланатын бұзықтықтан ол әманда тартына білетін және кейде бұндай ұстамдылығына оның өзі де таңданатын. Федор Павлович асхана бөлмесіне кіріп келгенде, дұға оқу аяқталып, барлығы дастарқанға жақындаған еді. Ол табалдырықта тұрып, жиналған жұртты көзімен бір шолған соң, оларға адырая қарап ашулы, арсыз, созалаң күлкіге басты.

— Мыналар ғой мені кетіп қалды деп ойлады, ал мен міне келіп тұрмын! — деп айқайлады ол бүкіл залға естірте.

Бір сәтке бәрі оған тесірейе қарап үнсіз қалды, сосын олар ақыры қып-қызыл жанжалмен бітетін бір жаман ағаттық болғалы тұрғанын лезде сезе қойды. Бағанадан бері ақ көңіл Петр Александрович оны көргенде қитыға қалды. Жүрегіндегі ызаның сөнген қоламтасы лезде қайта тұтанып бара жатқандай көрінді.

— Жоқ, мен бұған төзе алмаймын! — деп айқайлап жіберді ол,— мүлде шыдамаймын... енді шамам жоқ!

Петр Александровичтің қаны басына шапты. Ол тіпті жаңылыса бастады, бірақ, ондайда сөзіңді саралауға мұршаң келе ме, ол қалпағын қолына алды.

— Төзе алмағаны несі? — Федор Павловичтің даусы да шаңқ етті, — "мүлде шыдамаймын, енді шамам жоқ" дегені қалай? Қадірменді пірәдар, кірейін бе, жоқ па? Дастарқандас болуға рұқсат етесіз бе?

— Рақым етіңіз, жоғарылатыңыз, — деп жауап қатты игумен.

— Мырзалар! Мен, — деді ол кенет сөзін одан ары жалғастырып, — араларыңыздағы кездейсоқ кикілжіңді ұмытып, бір-біріңмен, жақын туыстарша шүңкілдесіп отырып, тәңіріме мінәжат қып, бұйырған дәмнен татуды шын жүректен өтіне алар ма екем...

— Жоқ, жоқ, ол мүмкін емес, — деп баж ете түсті сабырсызданған Петр Александрович.

— Петр Александрович мүмкін болмаса, маған да мүмкін емес, мен де қалмаймын. Осындай ниетпен келдім мен. Енді қайда болса да Петр Александровичтен екі елі ажыраспаймын: Петр Александрович, сіз кетсеңіз, мен де кетемін, қалады екенсіз — мен де қаламын. Игумен пірәдар, сіз оны жақын туыстарша шүңкілдесіңдер деп орынды қағытып өттіңіз, бірақ ол менімен туыстықтан қашады ғой! Солай емес пе, фон Зон? Міне фон Зон да тұр. Сәлеметсіз бе, фон Зон!

— Сіз... мені айтасыз ба? — деп міңгірледі аң-таң болған помещик Максимов.

— Әрине, сені айтам, — деп шіңк етті Федор Павлович. — Енді кімді деп ең? Игумен пірәдарды фон Зон демеймін ғой!

— Мен де фон Зон емеспін ғой, мен Максимовпын.

— Жоқ, сен фон Зонсың. Мәртебелі пірәдар, сіз фон Зонның кім екенін білесіз бе? Мынадай бір сот болған: оны жәләпханада өлтірген-ді, — ондай орындарды сіздер солай атамайсыздар ма, — егде тартып қалғандығына да қарамастан, оны өлтірген соң тонайды да, жәшікке салып бекітіп, нөмірлеп багаж вагонына салып Петербургтен Москваға жөнелтеді. Өлікті жәшікке салып бекітіп жатқанда, жәлеп қатындар ән салып, гуслиде ойнап думандатып жатыпты. Менің фон Зон дегенім міне сол кісі. Ол өліп қайта тірілген ғой, солай емес не, фон Зон.

— Бұл неғылған сандырақ? Мынау не деп кетті? — деген күбір естілді иеромонахтар тобынан.

— Кеттік! — деді Калгановқа Петр Александрович даусы шаңқ етіп.

— Жо-оқ, рұқсат етіңіз! — деп шіңкілдей жөнелді Федор Павлович, бөлмеге тағы бір адымдап, — менің де айтатыным бар. Пірәдардың құжырасында ибасыздық көрсетті, атап айтқанда шабақ, балықты сөз еттің деп мені жазғырдыңдар. Менің туысым, Петр Александрович Миусов, өзінің сөзінде plus dc noblesse que de sinccritc¹ болғанын ұнатады, ал мен, керісінше, өзімнің сөзімде plus de sinccritc que dc noblesse² болғанын жаратамын, түшкіргенім бар noblesse-re³! Солай емес пе, фон Зон? Рақым етіңіз, игумен пірәдар, сайқымазақ болсам да және тап қазір сайқымазақтанып тұрсам да, мен де ар-намыстың адамымын, сондықтан ішімді кернеген нәрсені айтып қалғым келеді. Иә-иә, мен ар-намыстың адамымын, ал Петр Александровичте намысқойсып басқа не бар дейсің. Бағана осында келгенде мен, бәлкім, өз көзіммен көріп, айтатынымды айту үшін келген шығармын. Менің Алексей деген балам осында папалап жүр. Әкесі болғандықтан, мен оның тағдырын ойлаймын және ойлауға тиістімін де. Мен құлақ салғансып тәлімси бердім, сөйтіп, ептеп көз салып та отырдым, енді сіздерге сол тәлімсіген ойынымның соңғы белгісін көрсеткім келеді. Бізде қалай болып жатады дейсіздер ғой? Бізде бірдеңе құлаған екен, ол сол арада жатуға тиіс. Жығылған екенсің ғұмыр бақи жатуың керек сұлаған күйіңде. Олай бола қояр ма екен! Егер менің түрегелгім келсе ше! Әулие пірәдарлар, мен сіздерге ренжулімін. Құдайдың алдында күнәңді мойындап мінәжат қылуда үлкен құпия бар, өз басым сол құпияға құлдық ұруға дайынмын, ал бағана бәрі тізерлеп тұрып алып дауыстап мінәжат қыла бастады. Ондайда дыбыс шығарғанды қайдан көріп едіңіз? Әулие пірәдарлар мақұлдаған ереже бойынша күнәні құлаққа сыбырлап қана мойындамаушы ма еді, мінәжат тек сонда ғана құпия қалмай ма, бұл ежелден осылай еді ғой. Әйтпесе, мен жұрттың көзінше, мысалы, бір кезде сөйтіп едім... яки, ұғасыз ба, бірдеңе етіп қойып едім деп қалай түсіндіре алам? Кейде тіпті аузың бармайды ғой. Қып-қызыл жанжал емес пе бұл? Жоқ, пірәдарлар, бұл арада сіздер мен бірге, бәлкім, ұлтшылдыққа да ұрынарсың... Ә дегеннен-ақ синодқа арыз жазамын, ал баламды үйге алып кетемін...

Осы арада бір жайтты ескерте кетелік. Федор Павловичтің естігені жай қаңқу сөз-ді. Бір кезде пірәдарларды тым асыра құрметтейтін болды-мыс, бұл тіпті игумен атағын кемсітеді-міс, оның бер жағында, олар мінәжат құпиясына қиянат жасайды-мыс және т.т. деген қаскөйлік өсек тараған, бұл өсек тіпті архиерейге дейін (біздің ғана емес, пірәдарлардың орныққан басқа монастырьлардың архиерейлеріне де) жеткен. Бұл бізде де, барлық жерде де өзінен-өзі ұмытылған қисынсыз ғайбат еді. Бірақ, Федор Павловичті желіктіріп, жарға қарай одан ары итере түскен сұмырай сайтан оның құлағына осы ескі ғайбатты сыбырлаған; Федор Павлович оның тіпті әу деген алғашқы сөзін де түсінбеген еді. Және де оны жөндеп айтып та бере алмады, ол ол ма, бұл жолы пірәдардың құжырасында ешкім тізерлеп тұрмаған да, күнәсын дауыстап мойындамаған да, сол себепті Федор Павловичтің бірдеңені көруі неғайбыл, ол шала-шарпы есінде қалған ескі қауесет пен өсек-аяң бойынша бөскен. Бірақ, ол құдай атын, бір бос сандырақтың аузынан шығып кеткенін сезген соң, дереу тыңдаушыларын, әсіресе өзін жаңағы айтқаны әсте сандырақ емесіне иландырмақшы болған. Әлді әрбір сөзі ілкідегі шатпағына бұрынғыдан да ерсі, дөрекі бой үстемелеп жамала беретінін тым жақсы біле тұрса да, ол өзін ұстай ⁶алмаған, сөйтіп құздан құлаған тастай домалай берген.

— Неткен пасықтық! — деп айқайлап жіберді Петр Александрович.

— Ғапу етіңіздер, — деді кенеттен игумен. — Баяғыдан қалған сөз бар емес пе: "Сөйтіп маған бірдеңені, тіпті қайдағы жоқты айта бастады. Мен бәрін естіп алғасын өзіме-өзім: бұл Иисустың ем-домы болар, оны менің тәкәппар жанымды түзеу үшін айтқан шығар дедім". Сондықтан қымбатты мейман, біз де сізге бас иіп алғысымызды айтамыз!

Сонан соң игумен Федор Павловичке еңкейіп тағзым етті.

— Тс-тс-тс! Жәдігөйлік пен ежелгі жылтыр сөз ғой бұл! Ескі жылтыр сөз бен ескі арамзалық! Әлмисақтан бергі жалғандық пен әншейін иіліп-бүгілу ғана! Тағзым етудің ар жағында не жатқанын білеміз! Шиллердің "Қарақшыларындағыдай", "ауыздан сүйіп тұрып, жүрекке қанжар салу" ғой бұл Пірәдарларым-ау, мекерлікті суқаным сүймейді, мен ақиқатқа құштармын! Бірақ, ақиқат шабақ балықта емес, мұны сіздерге мына мен айтып тұрмын! Пірәдарсыған тақуарым-ау, несіне ораза ұстайсыздар? Бұл үшін ол дүниеге барғанда неге сыйлық күтесіздер? Ондай сыйлық тосып тұрса, мен де ораза ұстармын! Жоқ, әулие тақуам, сен бұл дүниеде ізгілікті бол, монастырдағы дайын асқа құнықпай, ақиреттегі сыйлықтан иегің қышымай қоғамға пайдаңды тигіз, — бірақ, бұл оңай іс пе. Игумен пірәдар, жылтыр сөзге менің де икемім бар ғой. Дастарқанға не қойды екен? — деп ол үстелге жақындап барды. — Ежелгі Фактори портвейні, ағайынды Елисеевтердің бал сырасы, тақуасымақтарым-ау, мыналарың не! Шабақ балыққа әсте ұқсамайды ғой. Шөлмектерді қаз-қатар қалай тізгенсіздер, хе-хе-хе! Ал осының бәрін мұнда кім әкелді? Мұны әкелген орыстың еңбеккер мұжығы, ол құс басқан қолымен тапқан-таянғанын қатын-баласының аузынан, мемлекетіміздің мұқтажынан жырымдай сендерге әкеледі! Пірәдарсыған пірәдарларым-ау, халықты қашанғы сора бермексіңдер!

— Сіздің аузыңыздан шығатын сөз емес қой бұл, — деп күбірледі Иосиф пірәдар. Пансий пірәдар міз бақпай тұрған. Миусов бөлмеден жылыстай берді, оның соңынан Калганов та сыртқа шықты.

— Ал, пірәдарларым, Петр Александровичтің соңынан мен де кеттім! Енді қайтып оралмаймын, тіпті аяғыма жығылып жалынсаңдар да келмеймін. Бір рет мың сомды жібергем сіздерге, енді иектерің қышымай-ақ қойсын, хе-хе-хе! Енді түк те тамызбаймын. Жастық шағымның барлық өкініші үшін барлық көрген қорлығым үшін кегімді қайтаруым керек! — деп жұдырығымен үстелді қойғылады арқасы құрыстаған Федор Павлович. — Бұл монастырсымақ маған не қылмап еді! Соның қырсығынан қаншама қайғы-қасірет шектім! Сендер менің желікпе ауру әйелімді маған қарсы айдап салғансыңдар. Шіркеудің жеті жиынында мені қарғап-сілеген де, осы маңға түгел жексұрын қылған да сендерсіңдер! Сол да жетер енді, пірәдарларым, қазір пікіріңді қысылмай айтатын заман туған, пароходтар мен темір жол заманы. Сендерге мың сом да, жүз сом да, тіпті жүз тиын да татырмаймын, менен енді қара бақыр да алмайсыңдар!

Тағы бір ескертпе. Федор Павловичтің өмірінде біз айтқан монастырьдың еш уақытта және ешқандай ерекше мәні болған емес, монастырьдың қырсығынан ол ешбір қайғы-қасірет те шеккен жоқ. Бірақ, оның елігіп кеткені сонша, бір сәтке осы қылығына тіпті өзі де сенгендей болды; елжірегендіктен тіпті жылап жібере жаздады; алайда, дәл осы сәтте ол тізгінді тарту қажетін сезе қойды. Игумен оның қаскөйлік жаласына төмен қарап тұрып, сұстана тағы да былай деді:

— Баяғыдан қалған тағы бір сөз бар: "Лажсыздан масқара болсаң да, бұған ренжіме, төзімді бол, қысылма, әлгі масқаралаған кісіні жек көрме". Біз де солай етеміз.

— Тс-тс-тс, өштеспе-қастаспа! Және тағы сондай шатпақ қой бұл! Сөге жамандамаңдар, пірәдарларым, мен кеттім. Ал ұлым Алексейді әкелік құзырыммен біржола алып кетем. Иван Федорович, қадірлі ұлым, сізге соңымнан ер деп бұйыруға болар ма екен! Фон Зон, мұнда қалғанда не бітірмексің! Онан да қазір шаһарға, менің үйіме бармайсың ба. Көңіл көтересің. Айналасы бір-ақ шақырым жер, өсімдік майының орнына былбыраған жас торай етін жейсің ботқамен қосып; түстенеміз; алдыңа коньяк қоям, сосын ликер ішесің; мамуровка¹ бар... Эй фон Зон, аузыңнан жырылмасын!

Ол арпылдап, қолын оңды-солды сермеп шыққан. Міне дәл осы кезде Ракитин оны байқап қалып, Алешаға көрсеткен-ді.

— Алексей! — деп айқайлады әкесі анадайдан, — бүгіннен қалмай үйге біржола қайтатын бол, жастығың мен төсегіңді ала кел; қараңды жоғалт мұннан.

Қалтиып қалған Алеша көз алдындағы көріністен көз аудармай үнсіз қарап тұрды. Бұл кезде Федор Павлович тарантасына отырып жатты, одан кейін тұнжыраған Иван Федорович те үндеместен арбаға отыруға ыңғайланды; ол Алешамен қоштасуға бұрылып та қараған жоқ. Міне, осы сәтте тағы бір кісі күлерлік, қызық оқиға болды. Кенеттен тарантастың қорабына помещик Максимов жармаса кетті. Қалып қоймау үшін оның қалай ентігіп жеткенін Ракитин мен Алеша көріп тұрған. Оның жан таласқаны сонша, Иван Федорович тіпті сол аяғын тепкішектен алып үлгермей жатып, бір аяғын тепкішекке салған бұл қораптың жиегінен ұстанып, оны артынан итере тарантасқа секіріп мінуге тырысты.

— Мені де ала кетіңдер, мен сендермен бірге кетемін! — деп жалынды жырқ-жырқ күлген ол бірдеме ғып ілесе кеткісі келіп.

— Бұл фон Зонның өзі деп сендерге айтпап па едім! — деп мардымсыды Федор Павлович. — Өліп қайта тірілген фон Зон бұл! Сен қалай сытылып шықтың? Сен онда қандай фонзондық істеуің мүмкін, ондай қонақасыны қалай ғана көзің қиып кеттің? Мұндай нағыз жез маңдай болуға бола ма! Менікі бір сәрі, бауырым, ал саған не жорық, соған таңым бар менің! Секір, секір тезірек! Жібер оны, Ваня, көңілді отырамыз. Аяғымызда жатады ғой бірдеме ғып. Бүктетіліп жатасың ғой, фон Зон? Әлде көшірдің қасына отырғызамыз ба?.. Фон Зон, кәне секір көшірдің отырғышына!..

Бірақ Иван Федорович өзі отырғаннан кейін үндеместен, барлық күшімен Максимовты кеудеден теуіп жіберіп еді, ол бір сажын жерге ұшып кетті. Тек әлдеқалай құламады.

— Кеттік! — деп зілдене дауыстады көшірге Иван Федорович.

— Сенің мұның не? Не болды сонша? Оны кеудеден тепкенің не? — деп дүрсе қоя берді оған Федор Павлович, бірақ бұл кезде тарантас қозғала берген еді. Иван Федорович жауап қатқан жоқ.

— Өзің емес пе едің! — деп міңгірледі бірер минуттан соң Федор Павлович, баласына алакөздене қарап. — Сол монастыры құрғырды ойлап шығарған өзің едің ғой, қолтығыма ⁷су бүріккен де, мақұлдаған да өзің, енді несіне бұртия қалдың?

— Сандырақтағанды қойсаңызшы, тым болмаса, енді азғана тынышталыңызшы, — деп қатал кесіп тастады Иван Федорович.

Федор Павлович тағы да бірер минут үнсіз отырды.

— Мұнда да ептеп коньяктан ұрттаса ғой, — деді ол сонан соң ғибратты үнмен. Бірақ, Иван Федорович тағы да жауап қатпады.

— Барған соң, сен де ішесің.

Иван Федорович тіс жармады.

Тағы бірер минут күткеннен кейін Федор Павлович былай деді:

— Қадірменді Карл фон Мор, бұл сізге тым жайсыз тиетіндігіне қарамастан, мен Алешканы қалай дегенмен монастырьдан қайтарып аламын.

Иван Федорович тыжырайып, иықтарын бір көтеріп қойды, сонсоң теріс айналған күйі жолға қарап отыра берді. Бұдан кейін үйге жеткенше бір-біріне тіл қатқан жоқ.

Аударған: Нияз Сыдықов