Қ.Шабданұлы 1925 жылы Шығыс Қазақстан облысы, Үржар ауданында дүниеге келген. 1932 жылы ашаршылық кезiнде бас сауғалаған отбасымен бiрге Шәуешек шекарасы арқылы Қытай асқан. 1940 жылы Дөрбiлжiн орта мектебiн тәмәмдап, 1941—1945 жылдарда Үрiмжi қаласындағы педагогикалық институтта оқыған. Сол кезден әдебиетке араласып, түрлi жанрларда шығармалар жариялай бастаған. 1951 жылы өлке орталығы — Үрiмжi қаласына қызметке шақырылып, Шыңжаң Жазушылар одағында жауапты қызмет атқарады. «Шұғыла» журналының бас редакторы болды. 1958 жылы қуғын-сүргiнге ұшырап, «ұлтшыл» деген айыппен «Тарым» жаза лагерiне жер аударылып, жиырма жылдай тұтқында болды. 1978 жылы Шәуешек қаласына оралып, шығармашылық жұмыспен айналысады. 1986 жылы «Кеңес Одағына тыңшылық еттi» деген айыппен тұтқындалып, тағы 15 жылға кесiледi. Жазушы 2000 жылы кесiмдi мерзiмiн өтеген соң, Шәуешек қаласында тағы 5 жыл мырзақамақта отырды.

Бұлтарысы көп өмiр жолына қарамастан Қ.Шабданұлы — артында мол әдеби мұра қалдырған қаламгер. Жазушының алты томнан тұратын «Қылмыс» романының бiрiншi, екiншi кiтабы 1982—1984 жылдары Қытайда жарық көредi (қатты мұқабамен әсем безендiрiлген мұндай кiтап шығару Қытайда соған дейiн саяси көсем Мао Цзедунның шығармаларына ғана бұйырған болатын.) Романның үшiншi кiтабы жазушының тұтқындалуына орай баспада дайындалып жатқан жерiнде құртылған. Романның соңғы үш томын жазушы түрмеде отырып аяқтайды. Шығарманың бас кейiпкерi Биғабыл белгiлi жақтан жазушының өз келбетiн аңғартып тұрады. Өткен ғасырдың 20-жылдарындағы Голощекиннiң қолдан жасалған ашаршылығы, 30-40- жылдардағы Шығыс Түркiстандағы қым-қуыт саяси жағдайлар, «Үш аймақ көтерiлiсi», 50-жылдардағы қытай коммунистерiнiң Шығыс Түркiстанды бойұсындыру, ондағы қоғамдық-әлеуметтiк саяси өзгерiстер, 60-70- жылдардағы Қытайдың «Мәдениет төңкерiсiнiң» Шыңжаң өлкесiндегi көрiнiсi, 80-90- жылдардағы Кеңес Одағының ыдырауы мен Қазақстанның Тәуелсiздiк алған жылдары қамтылады.

Жазушының бұл романының үзiндiсi алғаш рет өткен ғасырдың 80- жылдарының соңында Қазақстанда «Жалын» журналында жарық көрген.  2009 жылы Дүниежүзi қазақтары қауымдастығының жанындағы «Атажұрт» баспасы кiтаптi толық күйiнде жарыққа шығарды. Бұдан тыс жазушының Шығыс Түркiстандағы ұлт-азаттық көтерiлiстiң қаһарманы Зуха батырдың өмiрiн арқау еткен «Пана» романы, «Бақыт жолында», «Өгейлер», «Жас ұрпақ»,  т.б. драмалық, поэзиялық шығармалары бар.

Қ.Шабданұлы Қазақстан үшiн де, Қытай қазақтары үшiн де соңғы жарты ғасыр бойында, әсiресе, соңғы ширек ғасырда аңызға айналған, жұмбаққа толы тағдыры бар, бiр басына көп сыр бүккен тұлға болды. Жазушының өмiрiн айқын екi кезеңге бөлуге болады. Оның бiрiншiсi 1986 жылға дейiнгi өмiрi болса, кейiнгiсiне одан бергi уақыт кiредi. Алдыңғысында өршiл мiнездi, қайсар, ұлттық дүниетанымын саудаға салмайтын, алған бетiнен қайтпайтын, сондай-ақ асқақ рухын ешкiмге таптатпайтын жазушы қатал заманмен қақтығысқа түскендей. Бұл кезең Қытайда саяси «солақайлық» басымдық алып тұрған тұс едi. Өзi жолыққан тағдырды жазушы да қиындығына қарамастан қасқайып қарсы алған. Екiншi кезеңде мүлде басқа жағдай орын алады. Тосыннан туылған жағдай жазушының қалыпқа түсiп қалған өмiрiнiң ту-талақайын шығарып, тiршiлiк ағысын басқа арнаға бұрып жiберген. Бұл жолы жазушы бұрынғыдай саяси көзқарасы үшiн емес, Кеңес Одағының «тыңшысы» деген атпен ресми сотталады. Осы жолдарды жазып отырған менiң 2001 жылы Қажекеңнiң отбасында отырып «қалайша тыңшы болып жүрсiз?» деп сұрағаным бар. Сонда ол кiсi «мен тыңшы болғаным жоқ. Мен нақақтан сотталдым. Қытайдың заң орындары менiң қылмыссыз екенiмдi бiлдi, бiрақ, оған толық көз жеткiзе алмады. Менiң тыңшы болмағанымды Кеңес Одағының барлау орындары анық бiледi. Бiрақ, олар менi ақтаған жоқ. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейiн Қазақстанның ұлттық қауiпсiздiк жүйесi менiң кiнәсiз екенiмдi дәлелдеп, қолдау көрсететiн шығар деп ойлаған едiм, ол ойым да жүзеге асқан жоқ» деген едi.

Қ.Шабданұлы «тыңшы» болуының бас-аяғы былай өрбiген. Кеңес Одағы 1962 жылы Қытайдың Тарбағатай, Iле аймағында қоныстанған қазақтарды шекарасын ашып өзiне кiргiзiп алады. Онсыз да шиеленiсiп тұрған екi елдiң шекара жағдайы осы оқиғадан кейiн тiптi де күрделене түседi. Бұнымен тынбай Кеңес Одағының арнайы қызмет орындары 60-70-80- жылдары Қытайдан қашып келген қазақтарды түрлi тапсырмамен қайтадан Қытайдағы қазақтардың арасына жiберiп отырады. Бұған орай Қытай арнайы қызметi әлгiндей шекара аттап келген «қонақтарды» қарсы алған өз елiндегi қазақтарды тауып, қудалай бастайды. Осы арандатушылықтың салдарынан қытайда сан мыңдаған қазақ отбасы сотты болған, еркектер 5-8 жылды арқалап түрмеге кетсе, олардың отбасы қалыпты өмiрден шеттетiлiп, шекарадан алыс таза қытайлар ғана тұратын өзге мекендерге зорлықпен жер аударылған. Бұл тарих әлi де ашық айтылмай келедi. Қ.Шабданұлын, мiне, осындай арандатудың кезектi құрбандығы деуге болады.

1978 жылы Қытайда саясаттың оңалуымен, Қ.Шабданұлы Шыңжаң Жазушылар одағынның Тарбағатай аймағындағы кәсiптiк жазушысы болып Шәуешек қаласында тұрады. Сол жылдары оның отбасына ұзақтан сәлем алып бiр «қазақ» келедi. Ол адам кеңес қазақ әдебиетiнiң сол тұста көзi тiрi, аты мәлiм бiр классик жазушысының өз қолымен жазған сәлем хатын жеткiзедi. Хатта Қ.Шабданұлының шығармашылығымен қазақ әдебиетi жақсы таныс екенi, өзiнiң де жоғары бағалайтынын жазып, жазушының жаңа шығармаларының қолжазбасын берiп жiберудi қолқалайды. Қазақстанда кiтап етiп шығару ойы барын айтады. Хат-хабар әкелген адам жазушының отбасында бiрнеше мәрте болады, қолжазбаларды әкетiп, жаңадан сәлем хаттар әкеледi. Алғашқы берiп жiберген жазбалардың кiтап болып шығуға дайын екенiн де жеткiзедi. Бұларды жазушы қаламгерлер арасындағы әдеби байланысқа, қалыпты қатынасқа балайды. 80-жылдардың  ортасына келгенде жоғарыдағы «қонақ» Қытай арнайы барлау қызметiнiң қолына түсiп қалады. Оның берген түсiнiктемесi бойынша Қ.Шабданұлы бастаған 5 адам «қонақтың» Шәуешек қаласындағы атын байлайтын сыбайласы болып шығады. Осыдан Қ.Шабданұлы «Кеңес Одағының тыңшысы» деген айыпқа iлiнiп, 15 жылға сотты болып кете берген.

«Ата, алда толық бостандыққа шығасыз. Туған топырағыңызға да жетерсiз» дегенiмде, «Әй, қайдам...» деп едi қарт жазушы жоғарыдағы жағдайды баяндап отырып. Ендi ойлап отырсам, жазушы өмiрiнiң қалай аяқталатынын, өзiнiң саясат құрбандығы екенiн жақсы сезген екен...

Кесiмдi мерзiмiн, 5 жылдық үйқамақты толық өтеп бостандыққа шыққан соң, 2006 жылы ақпан айында Қ.Шабданұлының Қазақстан Республикасы Президентiнiң атына елге оралу туралы жазған бiрiншi ашық қаты «Қазақ әдебиетi»  газетiнде жарық көрдi. 2009 жылы жазушы тағы да қайталап хат жазды. Бұл хаттардың жұрт бiлетiн жарыққа шыққан мазмұнынан бөлек, қосымша нұсқасы болуы әбден мүмкiн. Менiңше, жазушы өзiнiң елге оралатынына толық сенiмде болған жоқ. Есесiне, ол кiсi өзiнiң кiнәсiздiгiне қатысты орындардың адал сөзiн айтуын тiледi-ау деймiн.

Қарт қаламгердiң жүрекжарды соңғы үмiтiн селге кетiрмеу мақсатында қазақтың сорпа бетiне шығар зиялы қауымы қолдаушы болып дерлiк атсалысты. Дегенмен, соңғы тiлек ақыры жүзеге асқан жоқ. Жазушы 2011 жылдың 15-ақпаны күнi 86 жасқа қараған шағында Қытайдың Шәуешек қаласында өмiрден қайтты.

Ардақ НҰРҒАЗЫҰЛЫ