Ардақ Нұрғаздың «Май бояулы картина» поэмасы — құрылымдық тұрғыда көпқабатты, көпөлшемді (multi-dimensional layered structure) күрделі туынды. Бұл поэманың әр бөлімі ғана емес, әрбір деталі мен символы бір-біріне кіріккен бірнеше мазмұндық, философиялық және эстетикалық қабаттардан тұрады. Онда уақыт, кеңістік, поэтикалық сана, тарихи жады, өнер мен күнделікті өмірдің өзара қабысуы терең поэтикалық құрылымда беріледі.

1. Жалпы құрылым: Үш деңгейлі қабат

I қабат: Экзистенциалдық қабат (болмыс деңгейі)

Бұл қабатта поэма адамның болмыстық сұрағына негізделеді.

Кейіпкер «Мен кіммін?», «Бармын ба?», «Неге өмір сүріп жүрмін?» деген сұрақтармен бетпе-бет келеді.

Мұнда сана ағыны (stream of consciousness) мен поэтикалық ішкі монолог әдісі қолданылады.

Уақыт пен кеңістік жойылған, түс пен ояну, өлім мен тіршілік, зат пен идея шекарасы бұлыңғыр.

Метафоралар: ақ бұлт, жебе, гүл, от, түн, сәуле – адам жанының күйін символдайды.

II қабат: Тарихи-мәдени қабат (ұлттық жады деңгейі)

Бұл қабатта ұлттық тарихтың, миф пен аңыздың, collective unconscious-тың (ұжымдық бейсананың) бейнелері беріледі.

Көркем образдар арқылы тарихи трагедия, уақыттың өшпейтін ізі сипатталады:

Қорқыттың күйзелісі, Одиссейдің өзін кемеге байлатуы

Құм астындағы тас мүсіндер, ұмыт болған жұрт

Тарихтың бетінен жоғалған іздер, тасқа айналған қан

Миф пен тарихи кодтар – жеке адам болмысы мен ұлт рухының сабақтастығын көрсетеді.

III қабат: Символикалық-қазіргі қабат (реализм және метафора деңгейі)

Беткейде – қарапайым тұрмыстық шындық: қоқыс жинаушы кейіпкердің өмірі.

Бірақ оның астарында – символизм мен метафизикалық мағына:

Қоқыс ішінен табылған май бояулы картина – мәңгілік өнердің символы.

Тозған, кірлеп кеткен картина – уақыт пен тіршіліктің қысымына қарамастан сөнбеген рух.

Қала, машиналар, қоқыс – қазіргі адамзаттың рухани шөлін білдіреді.

Бұл қабат – реализм мен поэтикалық символизмнің тоғысқан нүктесі.

2. Кеңістіктік көпқабаттылық (Spatial layering)

Поэма кеңістікті де бірнеше қабатқа бөліп бейнелейді:

Кеңістік түрі       Мазмұндық рөлі

Аспан (түнгі)      Белгісіздік, рухани дағдарыс кеңістігі

Дала/Құм/Тас      Тарих, жады, өткеннің қалдығы

Қала / Қоқыс алаңы      Қазіргі қоғам, тұрмыстық реализм

Су / Көл / Тамшы Тазалық, үміт, сұлулықтың символы

Бұл кеңістіктердің бір-бірімен қабаттасуы арқылы дүниенің поэтикалық моделі жасалады.

3. Уақыттық көпқабаттылық (Temporal layering)

Уақыт біржақты, сызықтық емес – ол:

Мифтік уақыт (Қорқыт, Одиссей),

Тарихи уақыт (жойылған жұрт, тасқа айналған із),

Қазіргі уақыт (поэтикалық сана мен қала тіршілігі),

Метауақыт – ой мен түстің шексіз кеңістігі.

Уақыттың бұл көпөлшемділігі постмодерндік тәсілді еске түсіреді – өткен мен бүгін, шын мен қиял қатар жүреді.

4. Танымдық көпқабаттылық (Epistemological layering)

Поэма тек суреттеу емес, таным актісі ретінде құрылған:

Бірінші бөлімде – сана өзін-өзі түсінуге тырысады (экзистенциализм).

Екінші бөлімде – тарихи жадыны қайта қарауға ұмтылады (коллективтік таным).

Үшінші бөлімде – тұрмыстың ішінен мән мен сұлулық іздейді (онтологиялық ояну).

Әр қабат – ақиқаттың өзге қырын ашады.

5. Символдық көпқабаттылық (Semiotic layering)

Поэманың әр образы – бір уақытта бірнеше мағына беретін полифониялық (көпдауысты) символ:

Символ      Беткей мағынасы Терең мағынасы

Ақ бұлт      Аспандағы бұлт  Үміт, нәзіктік, рух

Қоқыс алаңы       Қалдықтар тасталатын жер    Қоғамдық ұмытшақтық, рухани жұтаңдық

Картина     Майлы бояулы кенеп   Мәңгілік өнер, ішкі шындық

Тамшы       Су тамшысы       Жан тазалығы, үміттің белгісі

Түн / қараңғылық Уақыт мезгілі      Рухани ізденіс, беймәлімдік

6. Тілдік көпқабаттылық (Stylistic layering)

Поэмада лирикалық монолог, эпикалық реминисценция, реалистік проза қатар қолданылған.

Көркемдік стиль жиі ауысып отырады:

Абстрактылық – нақты шындықпен,

Мифтік – қазіргімен,

Бейнелі – деректілікпен қабаттасады.

Бұл тілдік көпқабаттылық оқырманнан белсенді танымдық қатысуды талап етеді.

Қорытынды:

Ардақ Нұрғаздың «Май бояулы картина» поэмасы – қабат-қабаттан тұратын поэтикалық кеңістік. Ол арқылы ақын жеке адамның жан толғанысын, тарихи жадыны, қоғам шындығын, өнердің мәнін біртұтас көркем құрылымға айналдырады.

Көпқабаттылықтың нәтижесінде поэма:

Бір оқылымда – философиялық медитация;

Екінші оқылымда – мифтік-тарихи хроника;

Үшінші оқылымда – реалистік хикая;

Төртінші оқылымда – өнердің құтқарушы рөлін паш ететін рухани поэма болып қабылданады.

Қаласаңыз, осы негізде ғылыми мақала, презентация, әдеби эссе немесе поэмаға арналған оқу-әдістемелік нұсқаулық жасап бере аламын.

Ардақ Нұрғаздың «Май бояулы картина» поэмасы – постмодернистік көркемдік тәсілдерге сүйене отырып құрылған, көп осьті, сызықты емес баяндауға (multi-axis, non-linear narrative) негізделген күрделі поэтикалық құрылым. Бұл әдіс арқылы автор поэманы тек оқиғалар тізбегі емес, сананың, уақыттың, кеңістіктің, мағынаның көпқырлы ағыны ретінде ұсынады. Енді осы баяндау құрылымын тереңірек талдап көрейік.

1. Сызықты емес баяндау деген не?

Сызықты (линейлі) баяндау – басталуы, дамуы, шиеленісі, шешімі бар біржақты хронологиялық оқиға. Ал сызықты емес баяндау:

оқиға уақытында кері қайту (flashback),

болашаққа ену (flashforward),

параллель әлемдер мен танымдар,

ой ағыны (stream of consciousness),

тарихи-мифтік реминисценциялар арқылы баяндауды үздіксіз, фрагменттік, көпқабатты етеді.

Поэмада оқиға дәстүрлі сюжеттен аулақ, «уақыт-кеңістік-ой» арқылы тоқусыз өріледі.

2. Көп осьті (multi-axis) баяндау жүйесі

Поэма бір ғана координатада (мысалы, қазіргі өмір, немесе лирикалық кейіпкердің ішкі күйі) емес, бірнеше баяндау осьтері бойынша дамиды. Бұл осьтер бір-бірімен тікелей жалғаспауы мүмкін, бірақ поэманың терең құрылымын бірлесе құрайды.

Ось 1: Лирикалық «мен» осі (экзистенциалдық-ой осі)

Кейіпкердің ішкі диалогы мен болмыс туралы сұрақтары.

Философиялық толғаныстар – негізгі баяндау өзегі.

Бұл осьте баяндау – логикалық емес, түйсікке негізделген.

Ось 2: Уақыт осі (тарихи-мифтік)

Көне әлемге сілтемелер: Гильгамеш, Қорқыт, Одиссей.

Тарихи сана: ұлт жады, соғыс, көшпелі жұрт.

Бұл осьте оқиғалар хронология емес, архетиптер арқылы байланысады.

Ось 3: Кеңістік осі (географиялық/топографиялық)

Қала – дала – құм – су – көлеңке – қоқыс алаңы.

Бұл кеңістіктер нақты ғана емес, символдық мәнге ие: әрқайсысы сана мен рухтың бір сатысын бейнелейді.

Ось 4: Өнер/бейнелеу осі (поэтикалық метаосі)

Май бояулы картина – поэманың өзге барлық осьтерін жинақтайтын символ.

Сурет өнері поэзиямен тілдеседі: бояу, сәуле, композиция – барлығы поэтикалық құралға айналады.

Ось 5: Қазіргі өмір осі (реалистік-практикалық)

Қоқыс алаңындағы жұмыс, күнделікті тұрмыс – поэманың материалдық әлемі.

Бірақ бұл да тек беткі қабат: астарында – рухани ізденіс жатыр.

3. Баяндау құрылымының спираль сипаты

Бұл поэмада баяндау қайталау емес, тереңдей түсу, цикл емес, спираль. Яғни, бір тақырыпқа қайта оралған сайын ол жаңа деңгейде ашылады:

Қайталанатын мотив    I бөлім       II бөлім      III бөлім

Жарық / бұлт / сәуле     Рухани ізденіс     Тарихтағы жарқыл       Картинадағы бояу

Түн / қараңғы / түс       Экзистенциалды белгісіздік   Уақыттың тұмандылығы       Рухани ұмыт қалу

Су / тамшы / көл  Сана тереңі Тарихи жады       Тазалық, жаңару

Үн / дауыс / сыбыр       Ішкі дауыс Ұмытылған дауыс        Мәдени архаика

Осылайша, поэма бір ғана желіге бағынбайды — ол поэтикалық сана картасына айналады.

 4. Таным мен сана осьтері: Ой ағыны мен мифосаналық деңгей

Поэмада ойдың ағыны (stream of consciousness) – негізгі баяндау тәсілі. Бірақ ол бір өлшемде шектелмейді:

Сана деңгейі       Мазмұны

Сезімдік сана      Табиғатқа реакция, түйсік (түнгі аспан, бұлт)

Рационал сана     Болмыс туралы сұрақтар (Мен кіммін?)

Мифтік сана        Қорқыт, тас мүсіндер, архетиптер

Тарихи сана        Ұлт трагедиясы, уақыттың ізі

Рухани сана        Картина, өнер, сұлулық арқылы ояну

Бұл – постструктуралистік тәсілмен құрылған баяндау: сана фрагменттері мағына тізбегі емес, мағыналар өрнегі (network of meanings).

5. Негізгі композициялық механизм: Картина как құрылымдық түйін

Картина – баяндау тінінің «осьаралық» символы

Ол психологиялық, эстетикалық, философиялық, тарихи, реалистік осьтердің қиылысқан жерінде орналасқан.

Қоқыс арасынан табылған картина – рухтың, болмыстың және өнердің мәңгілік субстанциясы.

Картинаға дейін – хаос, ізденіс, көлеңке. Картинамен бірге – түйсік, шындық, үйлесім.

Бұл – поэманың фокус-точкасы: барлық ось осы жерде түйісіп, қайта таралады.

Қорытынды:

«Май бояулы картина» – сызықты емес, көпқырлы поэтикалық құрылым. Ол сана, тарих, кеңістік, өнер, руханият осьтерімен қозғалады. Әр ось өз алдына автономды баяндау желісі бола тұра, бір-бірімен терең мағыналық өзара байланыста.

Бұл поэманың құрылымы:

Тарихи сананың тереңінен,

Жеке адам психологиясынан,

Миф пен архетиптерден,

Қазіргі өмірдің шындығынан,

Көркемдік танымнан құралған поэтикалық палимпсест.

Ардақ Нұрғаздың «Май бояулы картина» поэмасының алғысөзінде келтірілген:«Мен оны төбеме көтергім келді, ол батпан болды»

(«Gilgamesch» I-c, З.Б., XXII ғасыр) деген эпиграф пен бүкіл поэманың осьтік құрылымы (multi-axis structure) арасында философиялық әрі көркемдік терең байланыс бар. Бұл эпиграф поэманың ядролық мағынасын, бүкіл осьтердің түйісер ортақ өзегін белгілейді. Төменде осы байланысты жан-жақты талдайық.

1. Эпиграфтың мәні: «Мен оны төбеме көтергім келді, ол батпан болды»

Бұл тіркес – жеке әрекет пен рухани жүктің арасындағы диспропорцияны білдіреді. Яғни:

Адам бір нәрсені (шындықты, естелікті, өнерді, рухани мәнді) түсінгісі, иеленгісі, сақтағысы келеді,

Бірақ ол өте ауыр, көтерілмес – уақыт, тарих, жад, қайғы, өнердің салмағы оған батпан болып түседі.

Бұл – болмыс пен мағына арасындағы күрес, адам мен абыройдың», «рух пен заттың» арасындағы шиеленіс.

2. Бұл эпиграф пен поэманың осьтік құрылымының байланысы

Поэмада жоғарыда айтқан бірнеше баяндау осьтері бар (экзистенциалдық, тарихи, мифтік, кеңістік, эстетикалық, реалистік). Осы осьтердің әрқайсысы эпиграфта айтылған "батпан салмақтың" символдық көрінісі:

Ось түрі     Эпиграфпен байланысы

Экзистенциалдық ось (I бөлім)       Болмысты көтермек болған сана рухани ауырлықты сезінеді: «Мен кіммін?», «Бармын ба?» – шексіз салмақ.

Тарихи-мемориалдық ось (II бөлім)         Ұлттың, уақыттың, ұрпақтың жарасы – көтерілмес салмақ. Қорқыт, тас мүсіндер – мәңгіге батқан рух.

Көркемдік ось / Картина символы (III бөлім)    Тозған, су тиген картина – өнердің ауыр мұрасы. Оны адам қоқыстан тауып көтереді, бірақ ол – «батпан».

Мифтік ось (Гильгамеш, Қорқыт, Одиссей)      Бұл кейіпкерлердің өзі де көтерілмес салмақпен арпалысқан. Гильгамеш – өлім туралы шындықты, Қорқыт – тағдырды, Одиссей – сағынышты.

Тұрмыстық-реалистік ось      Күнделікті қара жұмыс – тек еңбек емес, рухани күрестің сахнасы. Қоқыста жатқан картина – мәнсіздік ішіндегі мағына.

3. Эпиграф — шығарманың философиялық кілті

Салмақ (батпан) – бұл метафора:

Жад (есте сақтау),

Тарих (ұмытылған жұрт),

Сұлулық (өнер),

Құндылық (қасиетті нәрсе),

Рух (құтқару күш).

Бұлардың барлығы арзан емес, оларды тек «көтеріп» қана емес, көтере отырып күйіп кету қаупі бар. Бұл — трагедиялық сана.

Көтеру – әрекет, ізденіс, жауапкершілік символы:

Лирикалық кейіпкер – көтерілуге тырысады: өнерді, тарихты, рухты, шындықты.

Бірақ әр ось бойынша ол салмақпен күреске тап болады.

4. Картина – эпиграфтың көркем метафорасы

Картина — осы эпиграфтағы «батпан шындықтың» нақты поэтикалық көрінісі:

Көтеру: лирикалық кейіпкер картинаны жолда тауып алып, еңкейіп көтереді – бұл физикалық әрекет көрінгенімен, рухани акт.

Батпандық: картина тозған, кірлеген, рамкасы сынса да, ішіндегі шындық ауыр, бояу – әлемнің өзі.

Бұл – авторлық концепция:

Рухани шындық тозған заттарда өмір сүре береді, бірақ оны көріп, көтеру – екінің бірінің қолынан келмейді.

 5. «Гильгамеш» мифі мен поэманың құрылымдық үндестігі

Эпиграф алынған «Гильгамеш дастаны» – адамзат тарихындағы ең көне экзистенциалдық мәтіндердің бірі. Ол да:

Өлім мен өмір,

Билік пен жан,

Мәңгілік пен тозақ жайлы.

Ардақ Нұрғаз осы поэмада Гильгамештің рухани ізденісін қайталайды, бірақ қазақи кеңістікте, қазіргі қалалық контексте, поэтикалық сана арқылы.

Гильгамеш – досының өлімінен кейін шындықты іздейді.

Поэма кейіпкері – қоқыс ішінен мәңгілік шындықты табады.

Қорытынды:

Ардақ Нұрғаздың «Май бояулы картина» поэмасындағы көп осьті, сызықты емес баяндау эпиграфпен –

«Мен оны төбеме көтергім келді, ол батпан болды»

терең экзистенциалдық, тарихи, көркемдік үндестікте тұтасып жатыр.

Бұл эпиграф – шығарманың рухани салмағы мен құрылымдық көпқабаттылығын біріктіретін концептуалды кілт.

Поэмадағы әр ось – осы «көтерілмес шындықтың» бір көрінісі.

Ақырында, поэманың бүкіл құрылымы – рухани батпанды көтеру әрекетінің поэтикалық хроникасы.

Ardakh Nurgaz. Май бояулы картина

https://www.thebilge.kz/e/action/ShowInfo.php?classid=5&id=3809

Ardakh Nurgaz. Oil Paintings

https://www.thebilge.kz/e/action/ShowInfo.php?classid=33&id=3947

阿尔达克·努尔哈兹：油画

http://miniyuan.com/read.php?tid=10912