<…> some were still moving

                                                         lifting arms and turning heads <…>

                                                           Charles Reznikoff Holocaust

Ұлы далада қолдан жасалған ашаршылықтың екі толқыны

ХХ ғасырдың 20-30 жылдары қазақ халқына

ауыр тиген үлкен трагедияға әкеп соқты

Батыс пен Шығыстың ең бейтарап зерттеушілерінің бағалауы бойынша

Төртеудің үшеуі дүниеге келіп үлгермеді

ПРОЛОГ

жанымдағы үштік үнсіз қаңғиды

басқан ізі де білінбей

күшігі бақта иіс сезбейді

мысығы үйде де көрсоқыр

күнделік қайталанған ғұмырда

көлеңкең жегідей жеген

бәрін де өзіңнен көріп

бір орында айналшақтайсың

 ……………………………

……………………………

……………………………

……………………………

……………………………

……………………………

……………………………

қасқырдай ұлиды ызғар жел

жүрегіңді жұлып жалаңаштағандай

көзі қанталаған қатігез жанар көріп тұр

даланың уілі өбеді денені

дымданған сіріңкені сындырып үрлейді

сөйтеді де қан жылап

мұз қатқан шұңқырға тастайды жылатып

INTRO

                                                                     бейшара менің жанарым…

 жыл бойы дидарымды

даланың уілдеген һәм қараңғы аузына тақадым

қала шетінде және

аузынан қайтқан жаңғырыққа мәз болып

мен де ұлыдым бірге

кенет

сонау тұңғиық түптен

әлдебір дыбыс

мұздай қатқан ауыздың ыңырсыған сықырлаған сыбыры

естілді

ақыраған желдің көзге көрінбейтін

шексіз созылған аузынан

күркіреп шықты құрсақтағы мылқаулықтың дауысы

өкінішті

онда қараңғы түнек те

нәзік саусақтарымен әлдебір жарықты тербеген қол да

көрінбейді

жаның түршігеді бұдан да

езудегі күлкі жоғалды лезде

баланың ойыны айқаймен

қалды ауада қалқып

оны біреу естіді ме өзі

мына быт-шыты шыққан ауыздарда

құлақ бар деймісің

көзі ашылып жұмылды ма

аязда буындары сартылдап сүйектер соғылып жатты

әлде бұл құдды қабырға артындағы тергеушідей сөз бастағаны ма

адуынды есуас тергеуші

бәлкім бұл бізді

ашық ауызға

нығыздап жатқан да шығар

тесік малақайды қойынға тыққандай

кімдікі екені белгілі

………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………

II

КОЛХОЗДАР

шыр айналды бір кісі

кручёных секілді әлек болып

қолын қайырып қыздардың

сасыған ешкі аяқты

лауазымды адам

қалайы көзілдірігімен

шашырап кеткен бетіне

сұрсақалы өсіп

тозған френч киген

"үлкен ғалым" деп сыбырлады жұрт

ал малды тартып алғанда

ортақ іс үшін

даладан үстем коммунизмнің жеңісі үшін

көшпелі шаруашылықты жою үшін

сенің атың – ортақ ат

сенің өгізің – ортақ өгіз

ортақ сиыр мен бұзау

ортақ қой мен ешкі

ал барлығы бірге –

бұрынғы иелері мен жаңа шопандардың бәрі

– қой

саналатын колхоздың аты үшін деп

көже қайнататын тары да

талқан  жасайтын бидай да

айран ұйытып

ірімшік сығып

май шайқайтын сүт де

тұншықпай ішерге асықпай

ет те қалмады

сойып пышаққа түсетін мал да жоқ

қара қанын ағызатын ешкім қалмады

аштықтан оны ішіп

табандап ұлып

батқан күннің ар жағында

тамақтағы құрғақ сүйекке

айсыз түнде тістену үшін

жылы сорпасы тамып тұрған

еттен бір кесек алатын да ештеңе жоқ

қып-қызыл қанға шыланған

тамыры лүпілдеген

еттің бөлігі

қақаған қыстың аязында

бу болып ауаға тараған

 ………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………

IV

 АДАМЖЕГІШТЕР

бірде райком  хатшысы

қызметтік көлігіне мініп

партияның бұйрығы жеткен жерлерде

оның орындалғанын білу үшін де

32 жылдың жазында ат басын бұрды

қарағанды аумағына

әккі большевиктер мен белсенділер

және дала әкімшілігі үшін де

шетелден алған қара көлік

тоқтады күннен төгілген сәулеге шомып

үлкен мал қораның жанында

қырық жамау қоршаудың маңында

су жаңа көлік тұр жылтырап

хатшы да түсті көліктен

көз тастады айналаға ол дағы

қалың ұйқыға кеткендей дала

алапат

өртке жанып кеткендей дала

мүлгіген кеңістік бос сынды

ешкім де

ештеңе де жоқ мұнда

әуенің өзі меңіреу

дыбыс та таралмайтындай құдды

үлкен ағаш есікті кері итерді ол

тастай қараңғыға аяқ басып

әлдебір тамұқ иісі

мұрынды жарады

арқасы мұздады оның

оның қарсы алдында түнекке сіңген

қаз қалпында жантәсілім сәтінде

азапқа түскендегі бейнесі сақталған сол қалпы

шіруге айналған мүрделер жатты

қаз-қатар тізіліп

хатшы сонда жүгірді далаға

оқұдірет ашылды құлағы

бұзылғанын аңғарды тыныштықтың

жүргізушінің шыңғырған дауысы

тасырлаған тісін қайраған

дыбыспен қоса естілді тағы

шашы жалбыраған төрт әйел

райком жүргізушісін бас салып

лас пышақтарын сермеп

арқасын көлікке тосып

қорғанамын деп көтерген

қолын да кесіп үлгерген

тағы біреуі жіңішке қанжармен

шақ қалды тамағын осып жіберуге

хатшы шығарды маузерін

әуеге атты сосын

жантүршігетіндей шыңғырды әйелдер

басы жарылардай болды хатшының

сөйтті де жоғалдыкөзден ғайып

тіпті болмағандай мүлде

адам да емес еді ғой

мыстан кемпір немесе жалмауыз тіпті

жезтырнақты  өзі дерсіңбұларды

анадайда ошақ үстіндегі қазанға

түсті көзі хатшының

бұрын оны байқамағанды

жеңінен қан саулаған жүргізуші екеуі

көтергенде қақпағын

бірде аяқ

бірде қол

тіпті баланың табаны бетіне

жүзіп шыққанын көрді

бүлкілдеген сорпа ішінен

 ………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………

VI

БАЛАЛАР-I

қу сүйек аяғы дірілдеп

бір-біріне жабысып

артқа жанға тербеліп тізесі ұстамай

ызғары өткен жел соққанда

сақалынан ауызы әрең көрінген қырсық шалдың ашық аузынан

мұздатқышта қатқан көзі мөлдір арақпен

далада

өткіз қара көзі шығыршығынан шығардай

мұндай өлім жайлаған жерден ғарыштық арктика үстінен

мұнда тіпті ауаның өзі қатып қалады лезде жарылып

көк желкесіне қонады

ауыртпалық пен есуастықтың инелері

күмістей жарқырап

көздің бас айналдырарлық көзқарасына шыдай алмай,

құлындары баяғыда өліп қалған биелер,

ештеңе жемеген, жан-жақтан қуылған айғырлар

карталар мен есептерде белгіленген жерге жиналды.

өрістен егескен шөптер мен иесіз қалған дала тазартылған,

фабрика қызметкері тек қызыл дақтың сұр фонда әдемі көрінетінін ұнатып,

сол жерді таңдады.

өзендер мен көлдердің бойынан алыстаған көтерілісшілер,

ақ белбеулерін таққан бастары тақырланған бандиттер,

көшпенділердің қыстауларынан аулақта,

партиялық есептерде де, генсекке жолданған құпия хаттарда да

ескірген феодализмнің қалдығы деп саналған,

жаңа әлемдік тәртіп орнатушыларға ауыр тиетін

класс ретінде анықталған көшпенділерден алыс.

олар солай дірілдеп, желмен тербеліп тұрды,

қайталанбас сұлу аяқтарында,

белдері парижден филадельфияға дейінгі сәнқойларды қызғандырар еді.

үнсіз, естімей, бірте-бірте өліп,

кеңістікке сіңіп бара жатқандай,

мұз қаптаған салт аттылар үнсіз ұшып,

балалық шақтың күлкілі ыстығына сүңгіп бара жатты,

үнсіз сұлу ерлер мен әйелдерге арналған ескерткіштерге айналып.

VII

 "ҚАЛА ТҰРҒЫЗУШЫЛАР"

төбелер төбелер төбелер

мыңдаған киіз үйлер шашылған

бір шетінен екінші шетіне

солдан оңға оңнан солға

жоғарыдан төмен төменнен жоғары

түзу тартылған қатарлар

генерал-губернатор алдындағы алаңдай

ағаш мінбердің алдындағы қызыл алаңдай

қисық аяқ шекпен киген көзілдірік киген тостақ көз

іші тәтті шұрылынан қамыққан

қайдан келгені белгісіз адамдар

лай тасқынымен көз алдына түскендей

аяғын әрең басқан

дұрыс сөз таба алмай

шұқи береді шұқи береді

бейшараларға қарап мәз болған есерсоқтарға

көңілі жібіп

барлық қалалар мен жартылай өлі мемлекет ішінде

кімге керек сол тозған тізбектер

киізден тігілген теңіздей

аштық жайлаған далада

не үшін керек бұл

енді тұр тентек корбюзье сызған

жүннен жасалған сарбаздар шығып тұр

таулар мен көлдерден

өзендер мен жайылымдардан ормандар мен бұлақтардан алыс

қан-төгістен кейін билікке келген урфин джюстің 

зүмірет қалалары бар

шарик-марикпен  кенет

күні батқан мемлекетте

мұнда қазір түк жоқ

оларды құм мен шаң басуда

тек қасқырлар мен түлкілер ғана адасып келіп

сол сәтте-ақ зыта қашады

тіпті жыландар да бұл жүнді төбелерде тұрмайды,

тек бүйілер мен сколопендралар

тапқан жұмақты

пайдасыз жерлерде ешкімге тиесілі емес үйлерде.

………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………

IX

ҚАРАЙҒАН ЕТ

нұринск станциясында сұмдық эшелондар шіріп жатқан

теміржолдың түбінде

160 вагон толы өліммен

қара сұйықтық боп

бірнеше күннен бері шіріген денелер

одақтың ет комбинатының қызметкерлеріне бәрібір еді

оларға тек есеп берсе болды: тағы миллион басты сойдық

оның артынан тағы да миллион тағы да тағы да

сөйтіп үш-төрт жылдың ішінде

36 миллион бастан түк қалмады

тек оннан бір бөлігі ғана бәлкім бір қой бір сиыр немесе бір жылқы

ежелден қалған айранмен маймен құртпен етпен қоректену үшін керек еді

айналада тұрған сасық иіс

бар даланы меңдеп алды

жыртқыш құстар мұнда асықты

мал вагондарынан ағып тұрған

миға әбден әсер еткен

майлы күңгірт сұйықтық

дөңгелектердің ағаштары мен жалтыраған дискілерінде қатып қалған

көбік сынды жабысқақ желімдей боп

сол кезде вагондардың біріне қарт-qazaq жақындағанда

көздері өлгендей ақырын жақындап

қолдары дірілдеп есікті ашып

айқайлап жібергенде

қызыл әскерлер оны сол жерде атып тастады

шпалдардың үстінде ұзақ уақыт жатты

өйткені жоғарыдан бұйрық болмаған нәрсені

ашып айтуға болмайтын

бұл сұмдық елдің барлық жерінде орын алды

әсіресе солтүстігінде батысында

және орталық аймақтарында

X

МӘЙІТТЕР

барлық жолдарда денелер шашылып жатты

ал қалаларда көшеге шығудан қорқатын

қыздар жасөспірімдер балалар

адамдар аштықтан айуандай боп кетті

бірақ нағыз жыртқыштар олар емес еді

френчтер мен люстринді пиджак киіп жүргендер болатын

айтуынша төрт жасар бала

дворниктің және су құбыршысының ұлы

бұрынғы саудагер үйінің ауласынан шығып кетіпті

ол үйге революциядан кейін қашып кеткен каторжандар

азаматтық соғыс кезінде социализм құрылысын қорғағандар қоныстанған еді

бала тек есіктен шыға бергенде

(анасы ештеңе байқамады

әкесі жиналыстан келіп құсып жатқан)

кішкентай самокатын сүйретіп

сол сәтте-ақ ғайып болды

химиялық ерітінді тамызғандай жоғалды

бүкіл үй көше іздеп көрді

милиционерлерді шақырды

фуражка көк гимнастерка киіп

бір жақ белінде портупея

белгісі бар белбеуімен келді

бірақ іздеулер нәтиже бермеді

бос алаңқайдағы қирандыларға

бару қорқынышты еді

әскери мотоциклдермен

факелдер пулеметтер

түнде де ұйықтамаған овчарка иттермен келгенше

бірақ олардың өзі таңғалды

үлкенді-кішілі сынған сүйектерді көргенде

күлге малынған

үлкенді-кішілі бас сүйектерді тауып алды

әрі қарай жағдай тек ауырлай берді

 ………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………

XIII

қатты жанары кемпірқосақтай сағымданады

қысқы аспанда

дала өлген анасының үстінде

сүйек арфасы гуілдейді

ғашықтардың сүйегі жабысып қалғаны сонша

бұл бір ядролық жарылыс дерсің

шексіз дыбыс

аурудың жоғарғы нотасынан мына шыдас бермес кеңістікте

оны ажыратудың өзі қиын

жайымызға қалдырады деген үміті қалмағандар

малын тартып алып нан дайындау

сияқты адамжегіш жоспарды орындауға мәжбүрленгендер

атлас жастықтарын басынан жұлып алып

кемпір мен шалдың көрпесін тартып алып

бауырлары мен ұлдары далалықтардың ұшқыр отрядында

тікенек буденовка киген жауыздармен соғыста өлген

бір түнде жиналып көшіп кетті

солтүстікке шығысқа немесе оңтүстікке

сібірде оларды аяз бен азық-түлік салымына ызалы шаруалар күтіп тұрды

қолы қанға малынған

бөтендерді тонау мен өлтіруге еті үйренген

оңтүстікте ыстық

шығыста қорқып қалған шекарашылар

одақ әскерінің тосқауылы бар тағы

олардың соңында меруерт қалды қарап

кірпік қақпады

жанары қатқан

жыланның жарасындай жыртық

мөлдір отта мұз болған

әкесі де шешесі де әпкелері мен ағалары да

ешкім тірі қалмады

тек себепсіз күле беретін жиені және қайдан келгені белгісіз

жауыздардан апта бұрын келген үндемес қыз

байқұстың басынан аяғына дейін іріңді жара басқан

олар да жоқ болды сонымен

көршілердің дауысынан ауа жарылғанда

түн ортасында мысқылдаған қызыл әскері жанында жүрген

құзіреттілер кіріп келгенде

Поэманы орыс тілінен аударған Абзал Сүлеймен.

Канат Омар и Константин Бобылёв - ЗРАЧОК ЗАМЁРЗШЕЙ

https://kanatomar.bandcamp.com/album/-

https://kanatomar.bandcamp.com/track/i-2